Wat gebeurt er als je je organisatie laat runnen door AI-werknemers?
Wat als de voorzitter van het College van Bestuur geen mens is maar AI? UvA-onderzoekers onderzochten samen met een consultancybedrijf of een organisatie volledig kan draaien op AI. Spoileralert: nee, dat kan niet.
Stel je voor: de vervanging van Edith Hooge als voorzitter van het College van Bestuur van de UvA is geen mens, maar een AI-model. Een rector die dag en nacht meerdere vergaderingen tegelijk kan bijwonen en toegang heeft tot een vrijwel onbeperkte database aan kennis. Het klinkt onrealistisch, maar dat is precies wat onderzoekers van de UvA in een gezamenlijk experiment met consultancybedrijf KPMG onderzochten: kan een organisatie volledig gerund worden door artificial intelligence?
Het experiment is een samenwerking tussen academisch onderzoek en de praktijk van het bedrijfsleven. Sander Klous, UvA-hoogleraar AI & Audit, leidt het project. Klous is partner bij KPMG, dat als eerste ‘proeftuin’ fungeert voor de ideeën die uit het onderzoek voortkomen. Andrea Marino, PhD-student bij het Informatics Institute, is nauw betrokken bij de ontwikkeling van het experiment.
Het idee voor het zero-person company-experiment, waarin wordt onderzocht of een bedrijf volledig zonder menselijke werknemers kan functioneren met behulp van AI, ontstond bij Klous vanuit een omkering van het dominante AI-denken. ‘Er is veel aandacht voor hoe AI mensen kan ondersteunen,’ vertelt Klous. ‘Wij draaiden die vraag om: hoe zouden mensen in de toekomst AI-organisaties kunnen ondersteunen?’ Volgens Klous zijn veel bedrijven geïnteresseerd in hoe ze AI op die manier kunnen integreren in hun bedrijf.
Menselijke AI
In de eerste fase van het experiment probeerden de onderzoekers zo dicht mogelijk bij een herkenbare organisatievorm te blijven. Er werd een volledig digitale bestuurslaag opgezet, bestaande uit AI-agents met klassieke c-suite-rollen zoals CEO, CFO maar ook bijvoorbeeld een communicatieverantwoordelijke. ‘Simpel gezegd is een AI-agent een systeem dat zelfstandig acties uitvoert. Je kunt het zien als een taalmodel (als ChatGPT) dat een taak ontvangt, deze uitvoert, en nadat de taak is afgerond stopt,’ legt Marino uit.
‘De AI-agents werden vormgegeven alsof het mensen waren, met functietitels, hiërarchieën en beslissingsbevoegdheden zoals die in een traditionele organisatie bestaan,’ zegt Klous. ‘Zo ontstond CEO Avery Jameson.’ Een menselijke raad van toezicht gaf de AI-agents functieomschrijvingen en hield op afstand toezicht op de voortgang van het bedrijf.
Vervolgens kregen de AI-agents vergaande autonomie: ze mochten zelf bedenken wat voor bedrijf ze wilden starten. Hun eerste voorstel was om te handelen in bitcoin. Dat plan werd door de onderzoekers tegengehouden. ‘We wilden een organisatie die leek op een menselijk bedrijf en met klanten en leveranciers kon interacteren,’ zegt Klous.
De AI-agents kwamen na input van de menselijke raad van toezicht daarna met een alternatief: een webshop waarin gepersonaliseerde AI-kunst kon worden verkocht. Dat hield in dat klanten online een kunstwerk konden laten genereren door AI, afgestemd op hun persoonlijke voorkeuren, en dit via een digitale winkel konden bestellen gedrukt op bijvoorbeeld een mok, een T-shirt of een canvas, legt Klous uit.
Al snel bleek dat het bedrijf van menselijke AI-agents begon te wankelen. De AI-agents vertoonden spontaan ontwikkeld gedrag; ze begonnen bestaande afspraken en communicatiestructuren te omzeilen en zelf hun functieomschrijving uit te breiden. ‘Het bedrijf functioneerde hierdoor niet meer consistent,’ zegt Marino.
Een AI-leger
Die mislukking leidde tot een andere benadering. In plaats van bestuursrollen na te bootsen, verschoof de focus naar strak gedirigeerde bedrijfsprocessen met kleine afzonderlijke taken. Marino en andere onderzoekers ontwikkelen nu een systeem waarin grote aantallen kleine, gespecialiseerde AI-agents korte, afgebakende taken uitvoeren die bestaan zolang een taak duurt. ‘We noemen dit ook wel een leger van wegwerpbare micro-agents,’ zegt Klous. Een voorbeeld van zo’n bedrijfsproces dat al door deze agents zelfstandig uitgevoerd kan worden is het opstellen van financiële rapporten.
Waar de eerste opzet menselijk bestuur probeerde te imiteren, wordt de organisatie nu van onderaf opgebouwd. Bedrijfsprocessen worden uiteengerafeld in expliciete stappen, die elk door een afzonderlijke AI-agent (of door andere software) worden uitgevoerd. Die benadering blijkt aanzienlijk stabieler dan de eerdere experimenten, zegt Marino. De ontwikkeling gaat snel: ‘We verwachten dat binnen enkele maanden tot een jaar eenvoudige bedrijfsprocessen door zo’n leger aan AI-agents kunnen worden uitgevoerd,’ aldus Klous.
Geen vervanging van de mens
De vooruitgang roept onvermijdelijk de vraag op wat dit betekent voor werkgelegenheid. Als complete bedrijfsprocessen straks door AI-agents kunnen worden uitgevoerd, verdwijnen er dan niet massaal banen? Volgens Klous en Marino is dat beeld een stuk genuanceerder.
Klous vergelijkt het met de intrede van de computer: ‘Toen verdwenen ook bepaalde taken, maar daar kwamen nieuwe vormen van werk voor terug.’ De opzet waarbij veel kleine taakjes door AI wordt gedaan is vergelijkbaar met hoe organisaties steeds vaker met een ‘skill-based’ benadering werken: medewerkers worden ingezet op basis van hun specifieke vaardigheden in plaats van een brede functieomschrijving, zegt Klous. Marino: ‘Uit het eerste, mislukte experiment bleek al dat je niet complete mensen kan vervangen door een AI-agent.’ Volgens Klous gaat het bij deze AI-agents niet om het vervangen van mensen als geheel, maar om het herorganiseren van werk. Taken worden geautomatiseerd, andere blijven bestaan en er ontstaat meer ruimte voor werk dat juist menselijke oordeelsvorming vereist.
UvA gerund door AI
Klous ziet ook ruimte voor de UvA om AI-agents toe te passen volgens de tweede, taakgerichte benadering die in het experiment is ontwikkeld. ‘Er zijn veel afdelingen die structureel overbelast zijn. Juist ondersteunende processen kunnen profiteren van de inzet van AI.’ Door dit soort systemen zorgvuldig in te voeren, kan volgens hem een deel van de werkdruk worden verlicht. Mensen vervangen door een AI-agent, komt het voorlopig nog niet van, volgens Klous. Dus blijft de invulling van een nieuwe voorzitter van het College van Bestuur nog even een mens van vlees en bloed en niet een AI-agent.
