Overstappen naar een sympathiekere uitgeverij kán, zegt deze UvA-hoogleraar
De plotselinge verkoop van Amsterdam University Press (AUP) aan een commerciële uitgeverij deed heel wat stof opwaaien. Reden om eens te onderzoeken of het ook anders kan, zegt UvA-hoogleraar Sible Andringa, die zelf al overstapte naar een wetenschapsvriendelijkere vorm van uitgeven. ‘Wetenschappers hebben meer macht dan ze denken.’
Wat is er mis met de wetenschappelijke uitgeverswereld?
‘Die wereld is grotendeels in handen van vijf grote uitgeverijen (Elsevier, Sage, Springer-Nature, Taylor & Francis en Wiley red.) met een winstoogmerk. Zij hadden van oudsher een monopoliepositie en beschikken over de wetenschappelijke tijdschriften met de grootste status. Dat bracht ze in de gelegenheid om een lucratieve business te maken van open access publiceren, het gratis en online toegankelijk maken van wetenschappelijke resultaten. Wetenschappers moeten die uitgeverijen namelijk geld betalen om open access te mogen publiceren. Daarnaast zijn er allerlei nieuwe uitgeverijen ontstaan die hebben ontdekt dat er veel geld te verdienen valt met wetenschappers die genoodzaakt zijn om hun werk gepubliceerd te krijgen.’
Het beeld dat commerciële uitgeverijen de wetenschappelijke wereld langzaam maar zeker opeten klopt niet, schrijft Science Guide naar aanleiding van onderzoek van Braziliaanse onderzoekers. Het marktaandeel van de vijf grootste uitgeverijen daalde in de afgelopen dertig jaar juist van 65 procent naar 44 procent. Vooral in landen in het globale zuiden groeien kleinere, onafhankelijke uitgeverijen snel. In landen als Nederland en Amerika loopt die groei nog achter omdat wetenschappers in die landen voor hun carrièrekansen nog afhankelijker zijn van grote uitgevers.
In Nederland is 92 procent van de wetenschappelijke artikelen open access, volgens de laatste rapportage zegt Pascal Braak, open access specialist bij de bibliotheek van de UvA en HvA. Over 2024 zal het rond de 95 procent liggen, verwacht Braak, die jaarlijks de cijfers aan het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) rapporteert. Dat Nederland vooroploopt op dit gebied is te danken aan OCW Sander Dekkers, die in 2013 een principiële keuze maakte voor open access-publicaties. Binnen tien jaar wilde de toenmalig staatssecretaris van OCW al het wetenschappelijk onderzoek in Nederland, waar al met belastinggeld voor is betaald, openbaar toegankelijk maken.
Open access in Nederland klinkt als een succesverhaal.
‘Dat is het niet helemaal. Open access komt in verschillende smaken. Ten eerste werkt het vaak zo dat de onderzoeker zelf het geld aan moet leveren bij de uitgever om voor de misgelopen inkomsten te compenseren. In Nederland zijn we goed af, omdat de samenwerkingskoepel Universiteiten van Nederland een deal heeft met de uitgevers, waardoor Nederlandse wetenschappers tot een bepaald quotum gratis open access mogen publiceren. In november stopt dat dan ook vaak. Maar als je niet in Nederland woont, of voor een hogeschool werkt, kun je niet gratis open access publiceren. Zo ontstaat er ongelijkheid: binnen Nederland maar ook tussen rijke westerse universiteiten en armere universiteiten in het mondiale zuiden.’
Waarom maakte jij de overstap naar een andere vorm van uitgeven?
‘Voor ons was de druppel dat de uitgever – de Nederlandse, commerciële uitgeverij John Benjamins, maar sympathieker en kleiner dan de grote vijf – ons tijdschrift, het tijdschrift Dutch Journal of Applied Linquistics (DuJAL), doorverkocht aan bibliotheken terwijl wij de uitgever al betaalden om onze artikelen open access te publiceren. Dat noem je double dipping. Daarnaast wilden we meer vrijheden in het moment van publiceren en niet per issue. Daarom zijn we overgestapt naar Open Journals. Na die switch schreven wij als redactie een vlammend betoog over de ongelijkheid in de uitgeverswereld.’
Hoe werkt Open Journals?
‘Open Journals is een online platform, een initiatief van KNAW, dat wetenschappelijke publicaties uitbrengt via het Diamond open access-model. Dat betekent dat een artikel voor iedereen toegankelijk is, zonder dat het je als auteur iets kost.’
Wie betaalt ervoor?
‘De financiering van open access is altijd ingewikkeld geweest. Publiceren hoeft niet veel geld te kosten, vooral niet in een tijd waarin we eigenlijk alleen nog online publiceren. Maar helemaal gratis is het niet. Open Journals wordt gefinancierd door onderzoeksgroepen, faculteiten, het NWO en universiteiten. Wij hebben zelf als voordeel dat we een vereniging achter ons hebben waarvan we lidmaatschapsgelden ontvangen (de Nederlandse vereniging voor Toegepaste Taalwetenschap). Daarmee betalen we de jaarlijkse kosten van zo’n vijf à zesduizend euro.’
Hoe groot is Diamond open access?
‘Klein. Ik schat dat het nog onder de 5 procent van het totale open access aanbod blijft.’
Waarom stappen er niet meer wetenschappers over?
‘Dat is niet altijd even makkelijk. Je moet breken met je huidige uitgever en als je al dertig jaar aan een serie werkt bij die uitgever, en de rechten daar liggen, dan betekent het ook dat je moet stoppen met die serie en een nieuwe serie moet beginnen. Dat zijn pijnlijke keuzes.’
‘Het kost ook tijd om een nieuwe reputatie op te bouwen: een nieuw tijdschrift heeft niet meteen de erkenning die nodig is om topwetenschappers aan te trekken. En wetenschappers die in Nederland carrière willen maken doen dat met publicaties in toonaangevende tijdschriften, waarvan de meesten in handen zijn van de commerciële uitgevers. Dus het vergt ook een cultuuromslag van hoe we wetenschappers beoordelen en waarderen.’
Met andere woorden, wetenschappers zitten dus vast?
‘Het is een moeilijke positie, maar wetenschappers hebben meer macht dan ze denken. Vergeet niet dat alle tijdschriften drijven op het vrijwilligerswerk van wetenschappers. Als wij niet schrijven, indienen en voor hen reviewen, dan is er niets om uit te geven.’
‘Er zijn echt plekken waar je naartoe kan als je boeken gratis open access wilt uitgeven. Er zijn voorbeelden van redacties die en masse zijn opgestapt naar een sympathiekere uitgeverij. Het vakblad Glossa vertrok bijvoorbeeld bij Elsevier en is nu weer heel succesvol.’
