‘Er is een nieuwe groep wetenschapssceptici: hoogopgeleide spirituele stadsbewoners’
‘Even dodelijk als een griepje’, of ‘bedacht door Soros’. De coronacrisis blijkt een voedingsbodem voor allerlei complottheorieën. Dit zogenoemde wetenschapsscepticisme is volgens UvA’ers Bastiaan Rutjens en Roderik Rekker zorgelijk. ‘Een democratie kan niet functioneren zonder een gedeelde mate van werkelijkheid.’
Het gebrek aan vertrouwen in de wetenschap is niet nieuw. Onderwerpen als klimaatverandering of vaccinaties zijn, ondanks grootschalige wetenschappelijke consensus, onderworpen aan discussies. Om beter te begrijpen waar het wetenschapsscepticisme rond het coronavirus vandaan komt, heeft UvA-psycholoog Bastiaan Rutjens onderzoek gedaan naar overlap tussen klimaat- en vaccinatiescepticisme, en het wantrouwen jegens het coronavirus en de bijbehorende maatregelen.
Uit zijn onderzoek blijkt dat wantrouwen rond het klimaat vooral komt uit de conservatieve hoek. ‘Om klimaatverandering tegen te gaan, moeten er onder andere veranderingen plaatsvinden in de levensstijl van mensen. Een van de redenen dat men in de politiek-conservatieve hoek vaker klimaatverandering ontkent, is omdat men niet wil dat bepaalde vrijheden worden ingeperkt.’ Deze zelfde groep trekt volgens Rutjens ook de coronamaatregelen in twijfel. ‘Door de avondklok, anderhalve meter en andere coronamaatregelen worden de vrijheden van mensen aangetast. Dit maakt deze conservatieve groep gemotiveerd om het hele coronavirus flauwekul te vinden.’
Hoogopgeleide stadsbewoners
Daarnaast is er volgen de onderzoeker een link te leggen tussen klassieke vaccinatiesceptici en sceptici van het coronavaccin. ‘Bij mensen die al twijfelden over andere vaccinaties is er een grote kans dat ze ook hun twijfels zullen hebben bij het coronavaccin.’ Dit wantrouwen ten opzichte van vaccineren bestond eerst vooral onder streng religieuze groepen in de samenleving, maar daar is inmiddels een andere groep bijgekomen. ‘Deze nieuwe groep vind je onder hoogopgeleide stadsbewoners met een antroposofische en spirituele houding. Ze vinden vaak dat vaccineren onnatuurlijk is en dat je lichaam zelf in staat is om een virus af te wenden. Ook vinden ze niet dat de overheid kan bepalen wat er met jouw eigen lichaam gebeurt,’ vertelt Rutjens.
Volgens Rutjens is het wel goed om te realiseren dat het vertrouwen in de wetenschap in veel landen nog steeds relatief hoog is. Het zijn vooral kleine groepen op sociale media die heel vocaal kritiek leveren op de wetenschap, vertelt hij. ‘Het wordt echter pas echt gevaarlijk als het invloed gaat hebben op bijvoorbeeld de vaccinatiegraad. Dit zie je helaas al wel gebeuren. Als ouders besluiten hun kinderen niet te laten inenten, heeft dit een groot gevolg voor de volksgezondheid. Dit heeft in het verleden zelfs geresulteerd in een aantal uitbraken van mazelen onder jonge kinderen in gebieden met een lage vaccinatiegraad.’
Gedeelde werkelijkheid
Ook politicoloog en psycholoog Roderik Rekker doet onderzoek naar wetenschapsscepticisme. Volgens Rekker is dat wantrouwen richting de wetenschap de afgelopen jaren steeds meer verbonden geraakt met de politieke voorkeur van mensen. Met name radicaalrechtse partijen en hun kiezers keren zich steeds explicieter tegen de wetenschap. Hij maakt zich hier dan ook grote zorgen om. ‘Als je het niet eens kunt worden over feiten, wordt het erg lastig om een gesprek te voeren. Een democratie kan namelijk niet functioneren zonder een zekere mate van gedeelde werkelijkheid.’
Politici en media spelen volgens Rekker een grote rol in het verspreiden van deze ideologieën. ‘Conservatieve burgers kunnen het idee dat klimaatverandering door de mens veroorzaakt wordt bijvoorbeeld afwijzen in navolging van conservatieve politici en media die een uitgebreid verhaal verspreiden over waarom klimaatwetenschap niet te vertrouwen is.’ Ook de media kunnen bijdragen aan het wetenschapsscepticisme. Sommige nieuwsmedia behandelen wetenschap onder meer als ‘gewoon een mening’, bijvoorbeeld door in een artikel evenveel aandacht te schenken aan wetenschappers als aan wetenschapssceptici, vertelt Rekker. ‘Onderzoek toont aan dat blootstelling aan dit soort journalistieke artikelen de perceptie van de burger over de mening van deskundigen over zaken als vaccins of klimaatverandering kunnen verstoren.’
Dit ziet ook Rutjes terug in bijvoorbeeld talkshows. ‘In talkshows op televisie wordt vaak een wetenschapper tegenover een wetenschapsscepticus gezet. Hierdoor kan het lijken alsof er twee mensen met ieder een eigen mening aan het discussiëren zijn. We moeten alleen niet vergeten dat de uitspraken van de wetenschapper zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek.’ Ook beroemdheden en sociale rolmodellen hebben een groot effect op de burger. ‘Als deze beroemdheden verkondigen dat klimaatverandering niet bestaat, kunnen vooral mensen die nog een beetje aan het twijfelen waren, door deze uitspraken over de streep getrokken worden.’
Psychologische inenting
Maar wat kunnen we hiertegen doen? Wetenschappers zien een redmiddel in zogenaamde psychologische ‘inenting’, waarbij mensen preventief worden blootgesteld aan kleine doses wantrouwen en afwijkend gedrag zodat ze weerstand opbouwen tegen toekomstige grotere ‘aanvallen’. ‘Je moet het eigenlijk vergelijken met je immuunsysteem. Maar in plaats van een vaccinatie krijg je hier een soort training waarbij je elke keer een beetje fake news voorgeschoteld krijgt. Uiteindelijk ben je dan opgewassen tegen de grote hap aan fake news,’ vertelt Rutjens.
Daarnaast verandert de mening van mensen ook als er meer bewijs over een onderwerp wordt gepubliceerd. ‘Dit zie je nu ook langzaam ontstaan rondom de klimaatverandering. In eerste instantie waren er minder onderzoeken en bewijs, maar inmiddels stapelt het bewijs zich op. Mensen kunnen er dan gewoonweg niet meer omheen.’
