Wat maakt de mens uniek? ‘Denken over gedachtes en dáár weer over nadenken’
Zijn mensen en dieren wel zo verschillend? Uit het nieuwe boek Het Unieke dier van hoogleraar Digital Humanities Rens Bod blijkt dat het onderscheid steeds vager wordt. ‘Lang is gezegd: alleen de mens kan ethisch nadenken. Maar ondertussen is bekend dat veel dieren, zoals honden en chimpansees wel degelijk een notie hebben van goed en kwaad.’
Waarom was het tijd voor een boek over de verschillen en overeenkomsten tussen mens en dier?
‘Ik wilde al een tijdje onderzoeken wat alle culturen in de wereld gemeenschappelijk hebben en waarin ze verschillen. Onder cultuur valt alles wat overgedragen wordt door sociaal leren, in plaats van genetische overdracht.’
‘Al heel snel werd het voor mij duidelijk dat dieren ook culturen hebben. En kwam ik op de veel interessantere vraag waarin mensen nu verschillen van andere dieren – daar bestaan veel misverstanden over – maar ook wat we gemeen hebben. En dan blijken dierenculturen zeer breed te zijn: niet alleen apen en dolfijnen hebben culturen, ook kakkerlakken hebben cultuur. Zij leren namelijk van hun ouders hoe ze zo snel mogelijk hun nest weer terug kunnen vinden.’
 BodHoogleraarFMGFotoJeroenOerlemans_b4202a.jpg)
‘Samen met mijn collega’s heb ik gekeken naar miljoenen publicaties in allerlei vakgebieden: van antropologische veldrapporten tot filosofische geschriften en de laatste ontdekkingen uit de biologie. En ook andere bronnen zoals kranten in zoveel mogelijk talen. Met de vraag: wat is er zoal geschreven over de relatie mens en dier?’
Aristoteles (geboren 384 v. Chr.) plaatste de mens boven de dieren, schrijf je in het boek. Dat is lange tijd zo gebleven. Welke ontdekkingen hebben dat beeld doen kantelen?
‘In feite zegt men altijd: het is Charles Darwin die de mens tussen de dieren heeft geplaatst in de boom des levens. Maar daarmee was nog niet bewezen dat allerlei culturele eigenschappen van mensen ook in dieren terug te vinden zijn. Dat gaat pas kantelen wanneer in 1948 een groep Japanse primatologen, onder leiding van Kinji Imanishi, een observatie doen bij een groep makaken. Één makaak, zagen de onderzoekers, gaat haar zoete aardappel eerst wassen voor ze deze gaat eten. Andere makaken gaan dat gedrag imiteren, want bij een gewassen aardappel komt al het zand niet tussen je tanden. Ook nakomelingen nemen het gedrag over. Dat was het eerste bewijs dat dieren ook een geschiedenis hebben.’
‘Daar werd toen nog schamper over gedaan. Niet veel later ontdekte primatoloog Jane Goodall dat apen ook eigen rouwrituelen hebben en ceremoniële ervaringen die verschillen per groep. Sommige chimpansees gaan uitbundig dansen bij watervallen en bij regen. De notie van cultuur werd ook gevonden bij otters, kraaien, vissen en bijen. Verschillende bijenkolonies hebben verschillende dansen om aan te geven waar de honing te vinden is, tot een afstand van meerdere kilometers.’
‘Lang is gezegd: alleen de mens kan ethisch nadenken. Maar ondertussen is bekend dat heel veel dieren, zoals honden en chimpansees wel degelijk een notie hebben van goed en kwaad. Taal zal dan wel voorbehouden zijn aan de mens, dachten we, maar ook dolfijnen en veel andere dieren lijken te communiceren. Dolfijnentaal is nog niet ontcijferd, maar wat we wel waarnemen is dat dolfijnen elkaar beurt geven: ze wachten tot de ander is uitgesproken. En ze geven elkaar namen met een fluitsignaal.’
‘Let wel: we kijken naar gedragspatronen. Je kunt nooit met zekerheid weten wat er in het hoofd van een dier omgaat. Maar we kunnen wel zoeken naar gedragspatronen en daar analogieën in vinden. Er vinden zelfs huwelijken plaats tussen dieren. De adeliepinguïn biedt zijn of haar partner een zwart steentje aan en als de partner dat accepteert blijven ze hun leven bij elkaar. Als je dat ziet: dat leidt wel tot enorme bescheidenheid.’
‘Ons doel was om al die claims van uniciteit en het onderzoek naar overeenkomsten tussen mens en dier bij elkaar te brengen. Dat was nog niet eerder gedaan. En vervolgens kijken we of we onderliggende patronen kunnen vinden.’
En welke patronen heb je ontdekt?
‘Wat we in alle levensvormen zagen was een patroon van recursie. Dat is Latijn voor recurrere wat ‘terugkeren’ betekent. Je ziet het in denken over gedachten, het maken van gereedschap voor het vervaardigen van ander gereedschap, in het gebruik van bijzinnen in taal, of in het zoeken naar patronen binnen andere patronen om daar weer patronen in te vinden.’
‘Het ziet ernaar uit dat sommige dieren in staat zijn om te denken en in sommige gevallen zelfs te reflecteren over wat ze wel en niet weten. Maar wat nog nooit bij dieren is waargenomen is het hebben van gedachten over gedachten en dáár vervolgens opnieuw over nadenken.’
‘De mens kan dat wel. Het feit dat we eindeloos kunnen doorgaan in het zoeken van patronen in patronen noem ik onbegrensde recursie en die eigenschap lijkt uniek voor de mens.’
Dus de mens is tóch uniek?
‘Ja, net zoals elk dier uniek is. Het betekent ook niet dat we beter zijn dan dieren: op het gebied van echolocatie leggen we het nog altijd af tegen de vleermuis. Maar die onbegrensd recursieve eigenschap heeft wel geleid tot een cumulatieve cultuur. Dat heeft veel moois opgeleverd, denk aan de kunst en de wetenschappelijke vooruitgang. Maar ook geleid tot ook een hele destructieve cultuur, denk aan kernwapens.’
Folia mag twee exemplaren van Het unieke dier weggeven. Kans maken? Geef dan antwoord op de volgende vraag:
Over welke vorm van recursie, die niet in dit artikel staat, beschikt de mens nog meer?
Mail je antwoord voor 4 oktober naar redactie@folia.nl. Winnaars krijgen na sluitingsdatum van de winactie bericht.
‘Wanneer chimpansees boos zijn zie je dat de opeenstapeling van haat al vrij snel doorbroken wordt en dan volgt verzoening. Bij mensen is dat verzoenende aspect veel minder aanwezig. Op Sardinië bestond er eeuwenlang een systeem van la faida, een cultuur van bloedwraak. Daar koesterden families al tweeduizend jaar lang een wrok tegen elkaar, waarbij er over en weer familieleden dood werden gemaakt. Die eigenschap van generatielange vetes is uniek voor de mens. Je ziet hetzelfde mechanisme terug in hedendaagse conflicten, zoals in Gaza, waar wederzijdse wraakgevoelens en herinneringen aan geleden onrecht telkens worden doorgegeven aan de volgende generatie.’
En waar leidt die eigenschap uiteindelijk toe?
‘Dat is lastig te zeggen. Als je je bewust kunt zijn van de recursieve eigenschap die we hebben, dan kun je hopelijk ook beslissen: laten we die beheersen en niet escaleren.’
Eerder schreef je al een geschiedenis van kennis, van de geesteswetenschappen en van zingeving. Waar komt je fascinatie met overzichtswerken vandaan?
‘Ik ben zelf opgegroeid zonder boeken in een heel klein plaatsje in de Achterhoek, Beek. Tot mijn twaalfde was er geen enkel boek in huis, ook geen bijbel want mijn ouders waren van katholieke huize. Het eerste boek dat ik in handen kreeg was een woordenboek, dat ik kreeg voor Sinterklaas. Dat vond ik fantastisch! Het gaf me een overzicht, ik heb het nog steeds. Misschien komt mijn drang om overzichtswerken te schrijven wel daar vandaan.’
