Vertrekkend hoogleraar Agneta Fischer: ‘De emotiecultuur is doorgeslagen’
Emoties zijn in. Sociologen spreken van een ‘overweldigende aandacht voor emoties’ in onze huidige cultuur. Maar dat heeft ook een keerzijde, betoogt hoogleraar emoties en affectieve processen Agneta Fischer in haar afscheidsrede. ‘Emoties hebben voor dat individu en op dat moment gelijk.’
Agneta, vorig jaar vertrok je als decaan bij de UvA, nu als hoogleraar. Hoe voel je je daarbij?
‘Daar ben ik niet treurig of chagrijnig over. Ik heb er ook al lang naartoe gewerkt. Soms vind ik het even jammer, maar soms is het ook wel lekker dat het allemaal niet meer hoeft.’
Dat klinkt nuchter.
‘Ja, ik denk dat ik best wel nuchter ben.’
Interessant voor iemand die z’n leven lang onderzoek doet naar emoties.
‘Misschien juist wel goed. Ik heb me altijd verbaasd over mensen die heel emotioneel reageren op zaken en hoe dat tot stand komt in gesprekken en acties. Daar is mijn interesse voor
het onderwerp waarschijnlijk ook vandaan gekomen.’
Hoe zijn we terecht gekomen in een cultuur waar de emotie hoogtij viert?
‘Voor de Tweede Wereldoorlog waren emoties in Westerse landen slechts bij uitzondering in het publiek toegestaan. Toen werd je niet geconfronteerd met de emoties van anderen, alleen als je erover praatte op een verjaardagsfeestje. Je wist niets over de emoties van politici, of directeuren, of boeren.’
‘Nu krijg je dagelijks de emoties van anderen voorgeschoteld. Daar hebben de media een grote rol in gespeeld. Mensen zijn geïnteresseerd in de emoties van anderen en media zoeken iets wat aanspreekt. Daarmee is de maatschappelijke norm verschoven en is het normaler geworden om je emoties publiekelijk te uiten.’
Sociologen spreken van een ‘overweldigende aandacht voor emoties’ in de huidige cultuur. Wat heeft ons dat gebracht?
‘Aan de ene kant denk ik dat het goed is dat we opener zijn over onze emoties en ons er niet meer voor hoeven te schamen. Maar het heeft in mijn ogen ook een prijs. De nadruk op emotioneel welbevinden kan betekenen dat mensen worden aangemoedigd om emoties altijd maar te uiten en ten alle tijden te volgen. En dat is de kern van mijn verhaal. Emoties hebben voor dat individu en op dat moment gelijk. Als je boos bent is de ander fout. Als er geen maatschappelijk tegengas wordt gegeven wordt het steeds normaler dat mensen in publieke situaties hun emoties niet meer reguleren.’
En wat is daarvan het gevaar?
‘Ik denk dat mijn voornaamste punt is dat de maatschappelijke norm doorslaat en dat we onze emoties echt in de gaten moeten houden. Emoties zijn niet voor alles een goede leidraad. Sommige mensen zeggen wel eens: ik heb een gut feeling dat deze persoon niet deugt. Dat is zo’n gevaarlijk standpunt: je blokkeert alle open communicatie als je uitgaat van die gevoelens. Mensen vinden dingen die ze niet kennen nu eenmaal niet leuk en dat kan ongemakkelijke gevoelens opleveren. Maar dat is uiteindelijk alleen een bescherming van jezelf, die uiteindelijk niet goed is, ook maatschappelijk niet.’
Ook bij de Opening Academisch Jaar liepen de emoties hoog op over de situatie in Gaza. Dienen emoties daar een groter doel?
‘Ik krijg er ook echt een punthoofd van dat al dit soort bijeenkomsten maar de hele tijd verstoord worden, maar in mijn ogen gebeurt er zoiets groots en niet te bevatten in Gaza, dat mensen daar terecht emoties over hebben. Dat noem ik de “morele emoties”: deze zijn intenser, dwingender en definitiever dan niet-morele emoties omdat het gaat over bezorgdheid over het algemene welzijn van mensen.’
‘De behoefte om te handelen is nog sterker als het gaat om morele emoties. Dat gaat over je geweten, over wie je bent. En dat vertaalde zich maandag in de verstoring van een plechtigheid. Marc Salomon (UvA-hoogleraar en decaan van de Amsterdam Business School red.) spreekt dan van ‘relschoppers’ in de De Telegraaf. Maar dat is veel te simpel in mijn ogen. Het zijn geen relschoppers, maar mensen die begaan zijn met het leed van anderen. Ik denk dat het juist hun betrokkenheid laat zien.’
Agneta Fischer (Haarlem, 1958) studeerde psychologie aan de Universiteit Leiden. Ze promoveerde in 1991 cum laude bij de Nederlandse psycholoog Nico Frijda, expert op het gebied van de menselijke emotie. Vanaf 1997 was ze hoogleraar aan de UvA. Vanaf 2019 tot 2024 was Fischer decaan van de Faculteit Maatschappij en Gedrag.
‘Tegelijkertijd zijn we op een punt gekomen dat het doel van de pro-Palestina acties helemaal uit het zicht lijkt te zijn verdwenen. Disruptieve acties zijn noodzakelijk om aandacht te genereren, maar de aandacht voor de situatie in Gaza is nu wereldwijd aanwezig. Als je iets binnen de UvA wilt bereiken moet je in mijn ogen in gesprek gaan met het bestuur over wat je dan wel of niet zou kunnen doen om de druk op de overheid te vergroten. Nu leg je de druk op de verkeerde plekken: je gaat tegen je eigen universiteit tekeer en steeds meer mensen keren zich van je af. Dat is niet de manier waarop je uiteindelijk iets bereikt, maar vooral om je eigen emoties te uiten, dus het doel van de actievoerders is verder weg dan ooit.’
Ook in de politiek speelt de emotie een steeds grotere rol. Waar kan dit toe leiden?
‘Uit allerlei studies blijkt dat populisten meer negatieve emoties gebruiken in hun campagnes. Je hoeft de X-feed van Wilders maar even te openen en je ziet één grote bangmakerij. Vaak gepaard met tendentieuze informatie gebaseerd op stereotypen en vooroordelen over moslims of asielzoekers. Als je kijkt naar feitelijke aantallen, bijvoorbeeld van arbeidsmigranten en asielzoekers, of criminaliteitscijfers, dan ligt het veel genuanceerder. Maar zo’n negatieve en simpele strategie werkt wel: we geven meer aandacht aan negatieve dingen.’
‘De normverschuiving zie je ook in de debatten. Je kijkt er nu niet meer van op wanneer politici boos worden in de Tweede Kamer en elkaar uitschelden. Vijftig jaar geleden was deze manier van debatteren ondenkbaar.’
Hoe ben je als decaan van de faculteit FMG omgegaan met je eigen emoties?
‘Ik heb het idee dat ik die meestal wel onder controle had. Maar er zijn ook situaties geweest, met name bij de pro-Palestinaprotesten, waarbij echt het bloed onder mijn nagels vandaan werd gehaald. Ik had dan het gevoel geen enkele controle meer over hun gedrag te hebben. Wat me daarnaast de meeste emoties heeft bezorgd zijn individuele kwesties van mensen die zich tekort gedaan voelen of anderen intimideren. Ik heb best een aantal zaken gehad in de sociale veiligheid, waaronder de zaak van Laurens Buijs, waar de spanningen heel hoog opliepen.’
‘Ik krijg mijn werk gerelateerde emoties redelijk makkelijk onder controle door er met andere mensen over te praten. Het delen van dat soort ervaringen en het perspectief van anderen over de zaak, heeft mij erg geholpen om er weer anders tegenaan te kijken of juist bevestigd te worden in mijn gelijk.’
