Ellen Rutten (49) stopt als UvA-hoogleraar: ‘Mijn rol als Slavist is uitgewerkt’
UvA-hoogleraar Ellen Rutten (49) vertrekt als hoogleraar bij de UvA. Sinds de grootschalige inval van Rusland in Oekraïne in 2022 voelt onderzoek als ‘stilzitten’ voor haar en wil ze actiever bijdragen aan de maatschappij. De leerstoel Slavische literaturen blijft daarmee voorlopig onvervuld. ‘Dat vind ik het moeilijkst aan deze stap.’
Op haar laatste werkdag werkt het pasje van Ellen Rutten (49) al niet meer op de deur van haar kantoor in het P. C. Hoofthuis. Op het bordje naast de deur prijken drie nieuwe namen. En dus wijkt de hoogleraar Slavische literatuur met de Folia-redacteur uit naar een bankje aan de gracht, waar ze in de augustuszon tussen de toeristen plaatsneemt. ‘Een hele gekke dag. Ik denk dat ik na dit interview maar even een ijsje ga eten om het te vieren.’
Opvallend is haar vertrek zeker. Een hoogleraar wordt benoemd voor het leven en vertrekt zelden uit eigen beweging voor de pensioengerechtigde leeftijd. Sommigen werken ook daarna nog door. Voor Rutten zit dat er niet meer in. Althans, niet aan de UvA. Per 1 september start ze als zelfstandige en gaat ze werken aan samenwerkingen tussen musea en universiteiten. Brede media-aandacht wil Rutten niet vestigen op die ‘radicale U-bocht’, maar aan Folia deed ze haar verhaal.
Waarom stop je als hoogleraar bij de UvA?
‘Op 24 februari 2022, de grootschalige inval van Rusland in Oekraïne, voelde ik dat ik niet meer wilde “stilzitten”. Onderzoek doen is natuurlijk niet stilzitten, maar zo voelde het voor mij sinds die dag wel. Ik voelde me goed als ik werkte aan mijn ngo UNE (een Europees hulpprogramma dat Rutten met collega’s opzette voor bedreigde studenten, academici en kunstenaars uit Oost-Europa red.), maar veel minder als ik met m’n UvA-werk bezig was.’
‘Ik maak me zorgen over de heftige politieke ontwikkelingen in de wereld, niet alleen in Oost-Europa. Nu is het weer Nigel Farage in Engeland die bovenaan de peilingen staat en hele akelige plannen heeft voor migranten. Ik heb ik een heel sterk verlangen om “terug te duwen”, en de good guys bij elkaar te brengen. Mensen die samen willen optrekken en aan verbinding willen werken.’
Kun je als hoogleraar niet meer bereiken dan als zelfstandige?
‘Hoogleraren kunnen inderdaad juist een hele actieve maatschappelijke rol spelen. Maar voor mij woog mee dat ik geleidelijk aan merkte dat ik me gematigd comfortabel voelde in de rol van mentor of hoogleraar. Ik voel me comfortabel bij zelf dingen leren, op hoog niveau meedenken, maar minder bij een rol waarin ik zeg hoe dingen zitten. Dat is niet mijn lievelingsrol.’
‘Mijn beslissing was uiteindelijk een optelsom van alles bij elkaar. Ook de werkdruk speelde mee. Ik werd al jong hoogleraar, op m’n 36ste, en sindsdien heb ik zelden rust gevoeld. Ik ben niet iemand die graag 60 tot 80 uur per week werkt. Het is me altijd gelukt om een redelijk overzichtelijke werkweek te hanteren en ook veel bij m’n man en dochter te zijn. Maar de prijs daarvoor was dat ik overal een nogal verward persoon was. Altijd moe, altijd met tien dingen tegelijk bezig. Misschien als ik later aan het hoogleraarschap was begonnen, was ik nu wel toe geweest aan een drukbezette baan. Maar na dertien jaar onrust past een plek in de luwte nu beter.’
Ellen Rutten (49) promoveerde in Groningen als slaviste op het beeld van Rusland als bruid en werkte als postdoc bij de universiteiten van Cambridge en Bergen, Noorwegen. In 2012 werd ze op 36-jarige leeftijd hoogleraar in de Slavistiek aan de UvA. Sinds 2024 werkt ze als toezichthouder bij het Noord-Brabants museum. Per 1 september 2025 is ze emeritus-hoogleraar aan de UvA en werkt ze als zelfstandige onder de naam Academy-Museum Synergies (AMS) aan samenwerkingen tussen musea en erfgoedorganisaties en universiteiten.
‘Als talenhoogleraar hoort ook bij je baan dat je het bestaansrecht van je vakgebied altijd moet verdedigen. Ik heb dat altijd met liefde gedaan, ook in de media, maar op een gegeven moment was de emmer leeg. Met de komst van de sectorplannen onder Dijkgraaf, toen het voor alle vakgebieden financieel makkelijker werd, kregen alléén de talenopleidingen een doelmatigheidseis. Toen ging er bij mij een luikje dicht: ja dág. Ik denk dat het gezonder is als ik niet verzuur daarin en iets anders ga doen.’
‘En dan was er nog het optreden van de UvA tegen de recente studentenprotesten waarbij ik me niet op m’n gemak voelde. Dat was niet de reden voor mijn vertrek maar maakt wel dat ik met een licht hart wegga.’
‘Ik wil wel benadrukken dat mijn beslissing uiteindelijk vooral een persoonlijke keuze is. Bovendien: de Faculteit der Geesteswetenschappen komt onder de druk van de bezuinigingen juist met ontzettend goede initiatieven.’
Je deed meer dan 25 jaar onderzoek naar Rusland via de taal en cultuur. Hoe zag je het land ontwikkelen en wat staat ons nog te wachten?
‘Ik denk niet dat de oorlog volgend jaar uit zal breken, maar ik denk wel dat er moeilijke jaren gaan komen. Er zijn al allerlei vormen van bedreiging en inmenging vanuit Rusland en dat gaat er volgens experts niet minder op worden de komende jaren.’
‘Voor mij was 2014 een belangrijk kantelpunt, toen Rusland de Krim bezette en de oorlog in Oekraïne begon. Lang heb ik in de collegezaal verkondigd dat we veel te negatief over Rusland denken, maar vanaf toen werd ook de zeer gewelddadige kant zichtbaar. Vanaf 2020 heb ik Rusland heel hard de totalitaire kant op zien gaan – sinds 2022 is het bijna karikaturaal – en heel veel mensen slachtoffer zien worden van repressie in Rusland en Belarus. Ik ben geen propaganda-expert, maar via experts volg ik hoe agressief die propaganda daar is naar West-Europa. Dat krijgen mensen daar elke dag met de paplepel ingegoten.’
Zijn we ons voldoende bewust van die dreiging?
‘Nee, ik denk het niet. Op het niveau van de Europese Unie en ministeries is dat bewustzijn er wel, maar om dat echt over te brengen op een breder publiek is best lastig. We zitten op een kantelpunt, maar willen daar eigenlijk niets over horen. We willen gewoon lekker onze caffè latte’s drinken en leuke dingen doen. Ik betrap me er wel eens op dat ik voor en na dat ik het nieuws lees op Funda kijk. Niet omdat ik wil verhuizen, gewoon om de wereld weer even aan te kunnen.’
Is onderzoek naar Slavistiek niet juist belangrijk voor dat bewustzijn?
‘Sterker nog: onderzoek naar de cultuurgeschiedenis van Oost-Europa is absoluut cruciaal om de huidige ontwikkelingen het hoofd te bieden. En ik vind wetenschap nog even belangrijk als voorheen. Maar voor mij werkte de slavistenrol sinds 24 februari niet meer goed.’
Toch is een leerstoel opgeven geen kleine stap. Wat trok je uiteindelijk over de streep om je baan op te zeggen?
‘Door de oorlog merkte ik dat er iets mis ging. Ik liep vast. Dat heet dan overwerkt, maar dat gaat vaak niet over dat je de druk niet aankunt maar dat er iets anders is dat in de weg zit. Ik merkte: oei, ik wil deze baan niet meer, maar ik kan ook niet weggaan, vanwege de leerstoel.’
‘In de herfst van 2023 ben ik even gestopt met werken. Toen merkte ik dat ik me al vrij snel vrolijk voelde. En in die periode vaak naar musea ging. Daarna ben ik mijn werk aan de UvA geleidelijk aan weer gaan opbouwen, maar wist ik wel heel zeker dat ik iets anders wilde gaan doen. Op advies van museumdirecteuren uit mijn netwerk heb ik toen een soort stage-achtige samenwerking gedaan met Rijksmuseum Twenthe en kwamen we erachter dat ik goed van pas kwam om samenwerking met universiteiten op te zetten.’
Hoe kunnen musea de politieke ontwikkelingen in Nederland en de wereld veranderen?
‘Musea kunnen een voortrekkersrol spelen in het denken over onderwerpen zoals klimaatverandering en kolonialisme en in de volle breedte publieke aandacht vragen voor problemen. Samen met kennisinstellingen lukt dat nog beter. Hoe mooi is het als een onderzoeksinstelling als Clingendael duurzaam gaat samenwerken met musea voor meer publiek bewustzijn over de dreiging van Rusland? Dat is een manier waarop beide partijen meer slagkracht kunnen krijgen bij nieuwe groepen. Dat lijkt me fantastisch.’
Je vertrekt in een lastige tijd, met de druk van de bezuinigingen op de kleine talenstudies. Hoe gaat het nu verder met de leerstoel Slavische literaturen?
‘Er is een serieuze kans dat er geen leerstoel Slavische literaturen meer komt. Dat vind ik het moeilijkste van deze overstap, dat de leerstoel kan verdwijnen door een persoonlijke beslissing van mij.’
‘Daar kan ik geen rond verhaal van maken. Dat voelde in het begin ook als verraad. Ik heb deze beslissing dan ook niet lichtvaardig genomen en het er een tijd emotioneel heel moeilijk mee gehad. Dat is inmiddels wel uitgekristalliseerd. Ik kan geen werk tegen m’n zin blijven doen, want fysiek gaat dat niet. Maar het blijft wel, eh, klote. Of die leerstoel er gaat komen is niet meer aan mij. Ik kan alleen hopen dat er toch genoeg besef is dat Nederland, ook om veiligheidsredenen, echt niet zonder leerstoel Centraal- en Oost-Europese literaturen kan.’
Verlies je met je vertrek ook de titel van hoogleraar?
‘Ik ben nu emeritus hoogleraar (emeritus is een Latijn voor “uitgediend”, of “in ruste”, red.) Ik heb bedacht dat ik dat niet op m’n voordeur ga zetten, haha. Maar op de juiste momenten kan het nog wel eens handig zijn om in te zetten.’
Hoe voelt zo’n laatste werkdag?
‘Ik heb er een goed gevoel bij en denk dat deze beslissing zo klopt. Op de dag dat ik zeker wist dat ik weg zou gaan was het of ik de straatstenen voor het eerst weer zag, de stad weer echt kon zien, de vogels die overvliegen… Dat gevoel is steeds gebleven. Toch is het ook spannend. Ik ga van een hele stabiele baan naar een positie als zelfstandige.’
‘Ik heb gedaan wat ooit mijn droom was: een boek uitgegeven bij Yale University Press, een hoofdstuk geschreven voor de Cambridge History of Russian Literature. Al die dromen zijn nu verwezenlijkt. Wat ik als hoogleraar heb kunnen betekenen heb ik volgens mij nu maximaal ingezet.’
