Dankzij Marc Abrahams krijgt nutteloos onderzoek al 35 jaar ‘grootse en glorieuze erkenning’
Al 35 jaar wordt de Ig Nobelprijs uitgereikt, de parodieversie op de Nobelprijs voor ‘onwaardig’ onderzoek. Bedenker van die prijs, de Amerikaanse wiskundige Marc Abrahams, die de prijs ook aan verschillende UvA-onderzoekers uitreikte is dinsdagavond te gast in Nemo. ‘Anders dan bij de meeste prijzen gaat het niet om goed of slecht.’
Van een paper dat aantoont dat lapdancers in hun vruchtbare periode meer fooi krijgen dan hun collega’s, tot het bewijs dat malariamuggen even sterk worden aangetrokken door de lucht van tenenkaas als die van Limburgse kaas: dankzij de Ig Nobelprijs, de nep-Nobelprijs voor nutteloos onderzoek, kan de wereld nu meegenieten van die wetenswaardigheden.
De Amerikaanse wiskundige Marc Abrahams wilde namelijk die prestaties eren die ‘duidelijk een soort grootse en glorieuze erkenning verdienen, maar deze waarschijnlijk niet zullen krijgen’. Hij verzamelt al zijn hele leven grappige en opmerkelijke verhalen over wetenschap en riep in 1991 de Ig Nobelprijs in het leven, de prijs voor Nobelprijs onwaardig onderzoek, als uitgever van het tijdschrift Journal of Irreproducible Results. Later richtte hij het tijdschrift Annals of Improbable Research op waar hij nog steeds voor schrijft.
... toonde aan dat een synchroon lopende hartslag een goede voorspeller is of twee personen tot elkaar zijn aangetrokken. ‘De Ig Nobelprijs is een prijs waar ik écht trots op ben. Het is juist goed om als wetenschapper ook de grappige kant van het verhaal te zien. En grappige dingen trekken de aandacht en blijven hangen. De Ig Nobel is niet alléén grappig: het zet ook aan tot nadenken.’
‘De prijs heeft me ook nieuwe samenwerkingen opgeleverd. Samen met een andere Ig Nobelprijswinnaar en scheikundige onderzoek ik of er ook sprake is van geur-synchronisatie bij koppels tijdens een date – ruiken ze hetzelfde? – en wat dat zegt over aantrekkingskracht.’
Marc, Is het een eer om de Ig Nobelprijs te winnen of is het kritiek op de nutteloosheid van de wetenschap?
‘Dat is precies de juiste vraag en gelijk ook de reden van het succes van de prijs. De meeste prijzen benoemen “de besten”, of in sommige gevallen “de slechtste”, maar bij de Ig Nobelprijs is dat onderscheid irrelevant. Wat ertoe doet is dat het mensen aan het lachen maakt en vervolgens aan het denken zet.’
‘Dat geldt ook voor het leven vaak werkt en de wetenschap al helemaal. De meeste wetenschappelijke verhalen zijn niet zo simpel: ze veranderen door de tijd en lijken op sommige momenten goed te zijn en op andere momenten slecht. De Ig Nobelprijs zet mensen daar hopelijk over aan het denken.’
De prijs wil dus niet laten zien dat wetenschappelijk onderzoek soms nutteloos is?
‘Klopt. En het tegenovergestelde laten zien: als je denk dat iets alleen maar mooi en goed is: denk nog eens na. Als je naar de lijst winnaars kijkt, zul je waarschijnlijk de conclusie trekken dat sommigen iets goeds hebben gedaan, anderen iets slechts en weer anderen daartussenin zitten. Vraag je iemand anders om naar diezelfde lijst te kijken dan zal diegene een andere conclusie trekken. Zolang dat gebeurt zijn we denk ik goed bezig.’
Heb je een favoriete winnaar?
‘Ik heb heel veel favorieten, ze zijn als m’n kinderen en ik heb er 340.’
‘Als ik er toch een moeten noemen: het verhaal van de eend is uitzonderlijk goed. Kijk maar eens naar hoe mensen reageren als je de titel van de paper van Kees Moeliker voorleest: homosexual necrophilia in the mallard duck. Je ziet er alle menselijke emoties passeren binnen een minuut.’
...won de Ig Nobel in 2020 voor het diagnosticeren van misofonie, de walging die sommige mensen ervaren bij kauwgeluiden. ‘Ik heb de oorkonde ingelijst op mijn spreekkamer hangen en veel patiënten valt dit op en vragen erop door. Ik denk dat ook dat helpt bij gevoelens van steun en erkenning.’
‘We zijn misschien een beetje het buitenbeentje deze avond want ons onderzoek is verre van “grappig” omdat het gaat om een psychiatrisch ziektebeeld waarbij sprake is van ernstig psychisch lijden. Het winnen van de prijs heeft geleid tot veel aandacht voor dit onderwerp – inmiddels wordt het ziektebeeld wereldwijd herkend – en zal hopelijk bijdragen aan destigmatisering van misofonie en psychiatrische stoornissen in het algemeen.’
‘Een andere interessante winnaar is Saul Newman, een Britse hoogleraar die onderzoek doet naar mensen die 120 jaar of ouder worden. Het verhaal gaat dat die mensen vooral te vinden zijn op bepaalde plekken in de wereld, de zogenoemde blue zones, en de verklaring voor de hoge leeftijd is hoe de mensen op die plekken leven en wat ze eten. Newman ontdekte dat de statistiek in de papers die aan dat bewijs ten grondslag ligt niet klopt. Hij ging opzoek naar de originele documenten van de 120-plussers en ontdekte dat de meeste documenten niet bestonden en dat sommige 120-plussers wel twee of drie geboorteaktes hadden met verschillende jaartallen. Soms leefden de 120-plussers alleen nog op papier, maar hadden de families nooit aangifte gedaan van overlijden, om de pensioensgelden te blijven ontvangen. Newman heeft die resultaten tot op de dag van vandaag niet kunnen publiceren in de demografie, omdat de grote namen in dat onderzoeksveld verantwoordelijk zijn voor de foutieve resultaten. Sinds Newman de Ig Nobelprijs heeft ontvangen zijn veel andere vakgebieden wel bereid zijn werk te publiceren.’
Sommige landen zoals Groot-Brittannië en Japan winnen de prijs bovengemiddeld vaak. Hoe komt dat?
‘Ik denk dat het te maken heeft met hoe deze landen omgaan met mensen met ongebruikelijke ideeën. In Groot-Brittannië is daar zelfs een naam voor: British Eccentrics. Mensen die met vreemde ideeën komen hebben het in de meeste delen van de wereld niet gemakkelijk. Ze worden gepasseerd, genegeerd of in het ergste geval veroordeeld. In Japan en Engeland doet het er niet toe wat mensen ervan vinden, maar zijn ze trots dat deze mensen in hun land wonen. Eigenzinnige mensen voorbrengen lijkt onderdeel uit te maken van de nationale identiteit.’
...voor het dronken voeren van wormen om de scheiding van actieve polymeren te onderzoeken. AD: ‘Wij zijn oprecht trots op het winnen van de Ig Nobelprijs. Het is een prijs met een enorme zichtbaarheid en fantastische reputatie die ook een mooie gelegenheid biedt om met complex onderzoek een breed publiek te bereiken.’
TH: ‘De prijs is voor mij een herinnering dat plezier en goed wetenschappelijk onderzoek naast elkaar kunnen bestaan. Deze betekenis resoneert voor mij helemaal met hoe ik destijds als bachelorstudent ons onderzoek heb ervaren. Ook ben ik heel dankbaar voor de leuke en lieve community die ik erbij heb gekregen van andere winnaars en de organisatie van de Ig Nobelprijs.’
Ook UvA’ers winnen vaak de Ig Nobelprijs. Is daar ook een verklaring voor?
‘Dat zou ik ook wel willen weten, maar ik denk dat het gewoon toeval is. We lezen stapels aan papers en krijgen elk jaar 9.000 inzendingen voor de Ig Nobelprijs. Honderd mensen beslissen welke tien onderzoeken uiteindelijk worden verkozen tot winnaar. Daar gaan verhitte discussies aan vooraf. Dus ik denk dat het toeval is dat de UvA daar vaak tussen zit.’
In Amerika staat de wetenschap onder de tweede regering Trump ernstig onder druk. Is satire maken van de wetenschap nog wel op z’n plaats?
‘Een groot probleem dat de wetenschap altijd heeft gehad is dat veel mensen zich er geïntimideerd door voelen. En dan is er geen ruimte om te lachen en na te denken. Wat er nu in Amerika gebeurt is dat de wetenschap wordt onderverdeeld in goed en slecht en er aan de hand daarvan zaken worden afgeschaft.’
‘Met de Ig Nobelprijs proberen we mensen aan het lachen te maken en aan het denken te zetten – al is het maar een minuut – voordat ze besluiten of iets goed of slecht is. Als we mensen in de VS zover krijgen dat ze vragen gaan stellen, in plaats van beslissingen accepteren die voor ze gemaakt worden, dan bereikt de prijs haar doel.’
