Historisch onderzoek: wie is emigrant en wie vluchteling?
Wat vonden Nederlanders in de vroegmoderne tijd (zestiende tot achttiende eeuw) van migranten? UvA-promovendus Lotte van Hasselt dook in stadsarchieven, las oude kranten en analyseerde brieven om te leren hoe autoriteiten besloten welke emigranten hulp verdienden.
Ook in de zeventiende eeuw was het migratiedebat al een gevoelig onderwerp. Dat bleek uit zogenoemde ‘schandbordjes’, waarbij ‘valse vluchtelingen’ publiekelijk te schande werden gezet omdat zij zich anders voordeden dan zij waren.
In haar proefschrift laat archeoloog en historicus Lotte van Hasselt zien dat de discussie over vluchtelingen al eeuwenoud is. Maar hoe kom je erachter hoe Nederlanders in de vroegmoderne tijd besloten om te gaan met vluchtelingen? Van Hasselt doorkruiste heel Nederland op zoek naar archieven, brieven en kranten en onthulde hoe beladen het migratiethema destijds al was.
Eerste keer in geschiedenis
Van Hasselt ontdekte dat de termen ‘emigrant’ en ‘vluchteling’ eind achttiende eeuw een andere betekenis hadden dan vandaag. ‘Deze termen lieten vooral zien uit welke regio migranten kwamen: protestantse mensen uit Salzburg die verbannen waren door de katholieke aartsbisschop en naar Zeeland emigreerden werden bijvoorbeeld aangeduid als ‘emigranten’, terwijl de term ‘vluchteling’ kon verwijzen naar Franse protestanten, de zogenoemde Hugenoten, die in het katholiek Frankrijk werden vervolgd.’
‘Zelfs als beide groepen om vergelijkbare redenen hun land verlieten werden ze anders bestempeld door geografische herkomst,’ zegt Van Hasselt. ‘En dat vond ik opvallend omdat tegenwoordig een ‘emigrant’ verwijst naar iemand die uit eigen beweging vertrekt, terwijl een ‘vluchteling’ op de vlucht slaat voor geweld en vervolging. Omdat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden – zoals het toenmalige dat nu Nederland omvat werd genoemd – zich profileerde als een veilige haven voor protestantse vluchtelingen, werden beide groepen opgevangen. Toch werden er verschillende termen gebruikt terwijl het enige verschil is dat ze uit verschillende gebieden kwamen.’
Vluchtelingenverdrag
‘Het was de eerste keer in de Europese geschiedenis waarin gezaghebbers onderscheid gingen maken tussen wie wel en wie geen hulp verdiende,’ zegt Van Hasselt. ‘Nu hebben we het internationale Vluchtelingenverdrag om te bepalen wie hulp moet krijgen.’ Ten tijde van de Republiek werd per stad of provincie bepaald of een gevluchte emigrant hulp zou krijgen. ‘Het was heel erg lokaal georganiseerd en er was geen nationaal beleid voor vreemdelingen,’ zegt Van Hasselt.
Politieke positie
Hoe dachten de verschillende regionale autoriteiten over emigranten en waarom? Om dat te achterhalen dook Van Hasselt in verschillende archieven: van Groningen tot Zeeland en van Amsterdam tot Rotterdam. Ze focuste bij het doorspitten van de oude archieven op bepaalde woorden. ‘Ik was op zoek naar termen als: ‘vluchteling’, ‘vervolgd’, ‘verdrevene’ of ‘uitgeweken’. Daarbij heb ik heel veel gekeken naar bestuurlijke vergadernotulen en besluiten van bestuurlijke instanties over verdreven mensen.’
Zo ontdekte Van Hasselt dat voor Franse protestanten, de Hugenoten, de politieke strategie van stadhouder-koning Willem III een grote rol speelde. ‘Hij zag de protestantse vluchtelingen uit Frankrijk als een instrument om de gevaren van een sterk Frankrijk en de Franse onderdrukking van protestanten te benadrukken. Hiermee probeerde hij te voorkomen dat de Republiek haar militaire macht zou afbouwen en zijn politieke positie zou verzwakken.’
Beter inleven
Protestantse predikanten uit de Palts, het huidige zuidwest-Duitsland, moesten vluchten vanwege religieuze vervolging. Veel van hen strandden in grenssteden rondom de Republiek, waar ze zich verzamelden met geloofsgenoten en brieven verstuurden naar gereformeerde kerken in de Republiek om hulp te vragen.
Van Hasselt vond één van deze brieven met een bijzonder relaas. ‘Dat die brieven überhaupt bewaard zijn gebleven vond ik heel leuk. In de brieven beschrijven de predikanten hun verschrikkelijke omstandigheden in de grenssteden rondom de Republiek door middel van retorische instrumenten, zoals beeldspraak en overdrijving, om de ontvanger te overtuigen geld te sturen. Wat ik specifiek bij één brief heel interessant vond, was dat in de kantlijn een passage uit de Bijbel was geschreven als referentie naar de hongersnood die zij ervaarden.’
Van Hasselt: ‘De brieven kwamen het meest dicht bij de mensen zelf. In tegenstelling tot vergaderverslagen, die niet door de vluchtelingen zelf zijn geschreven, las je bij de brieven de verschrikkingen die ze mee hadden gemaakt. Daardoor kon ik mij beter inleven.’ Doordat ze ook de notulen tegenkwam van de kerken die de wanhopige brieven besproken tijdens vergaderingen, wist zij dat deze serieus behandeld werden.
Echte vluchteling of niet
Daarnaast kwam Van Hasselt ook een opmerkelijk krantenbericht tegen uit 1688, waarin zogenaamde Hugenoten publiekelijk te schande worden gemaakt. In de ‘vroegmoderne’ krant las Van Hasselt dat zes tot acht mannen en vrouwen uit Den Haag vluchtten met een schandbordje op hun borst met de tekst ‘valse vluchteling’. Van Hasselt: ‘Waarschijnlijk hadden deze mensen zich voorgedaan als Hugenoten, omdat zij privileges kregen zoals belastingvoordelen, toegang tot het burgerschap en het gilde. In het pamflet waar deze privileges werden beloofd stond ook dat als mensen zich voordoen als religieuze vluchteling dit niet oké is. En dit was waarschijnlijk een consequentie daarvan.’
‘Ik vind het fascinerend dat dat onderscheid tussen wie wel of geen echte vluchteling was ook in die tijd zo speelde,’ zegt Van Hasselt over de schandbordjes. Omdat de publieke opinie over vluchtelingen zo kon omslaan van positief naar negatief, trekt ze de vergelijking met vandaag de dag. ‘Ondanks de verdragen over wie wel of geen vluchteling is zie je dat deze term nog steeds fluïde is, net zoals vier eeuwen geleden. De opvatting over wie een vluchteling is kan opeens omslaan als de vluchteling niet brengt wat er van hem wordt verwacht. Dan ontstaat opeens een verharding en worden mensen weggezet.’
Van Hasselt hoopt dat haar onderzoek nuance kan toevoegen aan het hedendaagse migratiedebat. ‘Ik denk dat het verleden verrassend weinig verschilt met het heden, behalve dat er toen veel meer werd gedacht aan de economische voordelen die vluchtelingen kunnen brengen. Daar wordt nu veel minder naar gekeken.’
