.jpg)
Welke opties heeft kabinet na stikstofuitspraak? ‘Dit dilemma kan snel een politieke splijtzwam worden’
De Nederlandse overheid moet maatregelen gaan nemen om de uitstoot van stikstof in de Nederlandse natuur tegen te gaan, oordeelde de Haagse rechtbank woensdagochtend. In hoeverre is het kabinet ‘verplicht’ om maatregelen te nemen?
.jpg)
‘Een feest voor de natuur’, zo noemde aanklager Greenpeace de uitspraak van de Haagse Rechtbank op woensdagochtend. In die uitspraak beveelt de rechter de Nederlandse Staat om vóór 2030 het stikstofoverschot in de helft van de natuurgebieden terug te dringen.
Toch kondigt het kabinet nog niet direct plannen aan om de stikstofuitstoot ook daadwerkelijk te verminderen. In hoeverre zijn ze daartoe verplicht? Folia vroeg het aan universiteitshoogleraar International Law and Sustainability André Nollkaemper.
In hoeverre is het kabinet ‘verplicht’ om maatregelen te nemen om de stikstofuitstoot terug te dringen?
‘Het kabinet heeft geen keus. Ze worden verplicht door de wet, die voortkomt uit het Europees recht. Theoretisch gezien kan de regering ervoor kiezen de wet niet na te leven. Maar dan loop je tegen twee dingen aan, ten eerste tegen een dwangsom van 10 miljoen als de doelstelling van 2030 niet wordt gehaald. Dat is al heel uniek, want normaal gesproken vertrouwt de rechter erop dat de Staat de wet naleeft, in dit geval was dat vertrouwen er dus niet.’
En wat als het kabinet ervoor kiest de dwangsom te betalen?
‘Dat kan, maar dan, en dan komt mijn tweede punt, heb je gelijk een serieus staatrechtelijk probleem. Het zou echt zeer problematisch zijn als de regering ervoor kiest om langjarig in strijd met Nederlands en Europees recht te handelen. Ik kan me ook niet voorstellen dat NSC, die zo heeft gehamerd over het belang van de rechtsstaat, daarvoor zou kiezen.’
Tegelijkertijd zeggen zowel de VVD als NSC: de bal ligt bij de BBB. Zij hebben ervoor gekozen om het maatregelenpakket van Rutte IV niet uit te voeren. Laat hen dit maar oplossen.
‘Ik snap dat achteroverleunen tot op zekere hoogte, omdat het realiseren van de stikstofdoelen voor een groot deel zal gaan over maatregelen in landbouw, een portefeuille van de BBB. Dat levert voor die partij wel een groot probleem op richting haar achterban: zal de partij moeten ingrijpen in de landbouwsector. Doen ze dat niet, dan leidt dat er onvermijdelijk toe dat het kabinet de wettelijke doelstellingen niet kan gaan halen.’
‘Als je hier de belangen van de boeren en de achterban verkiest boven de eisen van de democratische rechtsstaat, dan kom je op een uitermate hellend vlak. Dan kan het een precedent scheppen, voor hoe je omgaat met wetten, ook bijvoorbeeld op het gebied van migratie. Op een gegeven moment gaat het hier dan wel erg lijken op het Amerika van Trump.’
Zou het kabinet daar over kunnen vallen?
‘Dat sluit ik niet uit. Het stikstofdossier loopt al jaren, kabinetten hebben het steeds voor zich uitgeschoven. Het enige wat Rutte III en IV hebben gedaan is de stikstofdoelstellingen vastleggen in de wet, maar ze hebben zich nooit gewaagd aan het uitvoeren van maatregelen. Dat kan na deze uitspraak niet langer. Nu zal moeten blijken of dit kabinet, met de uiteenlopende belangen en de achterban van BBB, wel in staat is om harde keuzes te maken. En zo niet, dan ligt de vraag op tafel: willen wij de rechtspraak schofferen om de achterban tevreden te houden? Dit dilemma kan snel een politieke splijtzwam worden.’
Partijleider Caroline van der Plas (BBB) liet al weten dat ze de zaak in Brussel wil oplossen.
‘Dat is de terugvaloptie, om te gaan heronderhandelen bij de EU om de wet de wijzigen. Daarmee zou je strijd met het recht kunnen voorkomen. Maar dat is bepaald geen eenvoudig pad, want je moet de meerderheid van de Europese lidstaten meekrijgen in een verzachting van het Europees natuurbeschermingsbeleid. Hoe dan ook vraagt dat om tijd die er met deze uitspraak niet is – maatregelen moeten nu genomen worden.’
‘En uiteindelijk gaat het natuurlijk niet om het naleven van de wet. De wet staat iets veel groters: we lopen met z’n allen tegen de grenzen van de natuur aan. Met onze economie, industrie, infrastructuur en landbouw hebben we de grens bereikt van wat de natuur aan kan. Als het je al lukt om de wet te veranderen, dan lost dat het onderliggende probleem niet op. Onze manier van leven, alle economische activiteiten die leiden tot de stikstofcrisis, hebben ook gevolgen voor het klimaat, dus we moeten sowieso aan de bak.’
Landbouwminister Femke Wiersma (BBB) noemt hoger beroep. Is dat nog een optie?
‘Dat is niet uitgesloten, al heeft de rechtbank al wel gezegd dat ook bij hoger beroep de uitspraak gewoon uitgevoerd moet worden. In hoger beroep zou de Staat kunnen zeggen dat de rechter zich heeft begeven op het gebied van de regering en parlement. Maar dat argument lijkt me niet kansrijk. De rechtbank heeft binnen de grenzen van de wet gehandeld, en laat de keuze van beleidsopties aan de politiek.’
‘De Staat zou hoger beroep ook kunnen baseren op wetenschappelijk gronden. Het scherpste deel van de uitspraak gaat over de stikstofreductie in 2030. Daar zit een wetenschappelijke inschatting in of met de huidige maatregelen die doelstellingen kunnen worden gehaald. Ik kan me voorstellen dat de Staat zal betogen, we zijn bezig met een pakket aan maatregelen, geef ons de tijd om beleid te maken. Schoof heeft vorige week gezegd zelf de regie te gaan pakken. Maar ook dat argument lijkt me niet kansrijk – de rechtbank baseerde zich op een fors aantal wetenschappelijke studies en ik acht de kans klein dat die in hoger beroep onderuit gaan.’
Tegelijkertijd zijn ook duurzame energiebedrijven niet blij met de stikstofuitspraak. Zij waarschuwen dat de uitspraak ook de energietransitie stillegt.
‘Dit laat zien hoe complex het probleem is. Niet alleen de landbouw maar ook de bouw, de industrie en wegen dragen bij aan het stikstofprobleem. Dat maakt het des te belangrijker om te kiezen aan welke knoppen de overheid gaat draaien, en op welke gebieden ruimte overblijft voor activiteiten die nodig zijn voor energietransitie. Hier heeft Johan Remkes in 2022 een uitstekend rapport over geschreven. Remkes gaf aan dat het zwaartepunt toch echt bij de landbouw ligt, anders gaat Nederland echt op slot. Daar is het rapport crystal clear over: de manier waarop we de afgelopen decennia landbouw bedrijven is niet houdbaar – dat geldt bovenal voor de intensieve veehouderij, die voor 70 procent naar export gaat, maar grootschalige negatieve effecten heeft. We lopen tegen allerlei grenzen op: klimaat, stikstof, volksgezondheid, dierenwelzijn… daar moeten harde keuzes in gemaakt worden. En dan is deze uitspraak het signaal om die keuzes te gaan maken.’
