Handschoenen en inleggers: UvA-bibliotheek neemt maatregelen tegen arsenicum in oude boeken
Wereldwijd duiken er steeds vaker giftige, want arsenicumhoudende, boeken op in oude collecties. Het is aannemelijk dat ook de UvA ze in bezit heeft. Daarom heeft de UB besloten om voorzorgsmaatregelen te nemen.
Het is 2019 als in een museum in de Amerikaanse staat Delaware wordt ontdekt dat het groene pigment in een achttiende-eeuws boek arsenicum bevat. Het smaragdgroene pigment, ofwel Schweinfurtergroen, werd in 1814 voor het eerst in de Duitse stad Schweinfurt geproduceerd en tot 1960 volop gebruikt als kleurstof voor kleding, behang, kunstbloemen en boeken. Al snel blijkt: het gifgroene goedje is letterlijk giftig.
Sinds de vondst in Delaware duiken overal ter wereld boeken met arsenicum op in collecties. Ook de Koninklijke Bibliotheek (KB) startte in 2020 een grootschalig onderzoek naar arsenicum in oude boeken en verwijderde al tientallen boeken met arsenicum uit de leeszaal. Eind november 2024 deelde de KB de bevindingen uit het onderzoek met andere bibliotheken in Nederland, waaronder die van de UvA.
Errol Graf, hoofd centrale bibliotheekdiensten van de UvA, schrikt wanneer hij de volgende dag over de bijeenkomst wordt bijgepraat door zijn medewerkers. ‘Ik vond het wel heel bijzonder om te horen dat we mogelijk een stof in onze bibliotheek hebben die ik alleen in zeer negatieve zin ken.’ Hij schakelt gelijk de hulp van Jan Buursma in, adviseur veiligheid, gezondheid en milieu bij Facility Services en start een actieplan op.
Arsenicum of arseen is een zwaar metaal, net als lood en kwik, dat vooral bekend is van de misdaadromans van Agatha Christie. Bij frequente blootstelling aan hoge concentraties kan arseen ook long- en huidkanker veroorzaken en schade toebrengen aan organen. Mensen die regelmatig met arseen werken kunnen ook lichtere klachten krijgen zoals diarree of maagkrampen. Op de huid kan arseen wondjes veroorzaken.
Groot gevaar, kleine kans
Toch blijkt al snel dat het risico op blootstelling aan arseen in boeken laag is. ‘Schadelijke gevolgen van arsenicum kennen we uit een industriële omgeving waar arsenicum onderdeel is van het arbeidsproces,’ vertelt adviseur Buursma. ‘Voorbeelden van vergiftiging door arsenicum in boeken kennen we niet.’
Het onderzoek van de KB laat dat ook zien. Arsenicum kan wel op je huid komen wanneer je het boek oppakt en blijft achter op tafel maar komt niet meetbaar in de lucht. Ook hebben de medewerkers die veel met de boeken werkten geen meetbaar hoger arseengehalte in hun lichaam. Iedereen krijgt ten slotte een hele kleine hoeveelheid arsenicum binnen, het zit namelijk in de grond, in zeevruchten en rijst, rijstwafels zijn er zelfs berucht om.
Veiligheidsmaatregelen
‘Het risico van blootstelling aan arsenicum is dus laag, maar omdat de stof zo gevaarlijk is, zijn we toch tot de conclusie gekomen dat we een aantal veiligheidsmaatregelen moeten nemen,’ vertelt Buursma.
Alle boeken in de UvA-collectie van vóór 1960 worden vanaf volgende week voorzien van een inlegger met de tekst: dit boek kan arsenicum bevatten, was je handen na gebruik. Ook worden medewerkers in het IWO-depot gevraagd om handschoenen te dragen bij het gebruik van oude boeken en hun handen te wassen als ze klaar zijn.
Moeten studenten zich zorgen maken als ze oude boeken lenen? ‘Zorgen is niet het goede woord,’ zegt Buursma, ‘want we denken dat we met deze voorzorgsmaatregelen de risico’s hebben afgedekt. Maar studenten en medewerkers moeten wel voorzichtig zijn als ze werken met oude boeken. En als medewerkers vragen hebben over klachten of zwanger willen worden kan je altijd contact opnemen met een (bedrijfs)arts.’
Tachtig kilometer boeken
Daarnaast probeert de UB in kaart te brengen in welk deel van de collectie arsenicum aanwezig is. Aannemelijk is dat die boeken – als ze er zijn – zich grotendeels in de gesloten collectie van het IWO-boekendepot bevinden. De open collectie bestaat hoofdzakelijk uit modernere boeken.
Alle boeken testen op arsenicum lijkt een onbegonnen werk: dat kost met de huidige methode zo’n vijfentwintig minuten per boek en in het IWO staat voor tachtig kilometer aan boeken. Of er een onderzoekersproject aan de UvA zal komen, is nog niet duidelijk. ‘Wij volgen daarin de lijn van de KB,’ zegt Graf. De KB overweegt momenteel om een handheld röntgenstralingscanner aan te schaffen die bij het scannen van het boek direct uitsluitsel kan geven of het arsenicum bevat. Zo’n apparaat zou bij succes en financiële haalbaarheid dan ook aan de UvA gebruikt kunnen worden.
Mocht er daadwerkelijk een boek gevonden worden in de UvA-collectie met arsenicum, dan wordt deze niet gelijk verwijderd uit de collectie. Graf: ‘Het protocol is nu dat we dat boek gaan verpakken, waarschijnlijk in een op maat gemaakte doos met een waarschuwend etiket. Wanneer je het boek dan opvraagt in de catalogus krijgt de gebruiker een melding dat het arsenicum bevat en verschijnen de voorzorgsmaatregelen.’
