Word je een betere dokter als je naar kunst kijkt?
Bij de keuzemodule ‘Kunst Kijken’ van de bachelor geneeskunde van de UvA gaat het niet zo zeer over de artistieke kwaliteiten van studenten maar over de analyse die zij maken. Het kijken naar kunst zou namelijk leiden tot betere artsen met meer inlevingsvermogen. Toch wordt het niet altijd even serieus genomen.
Een arts balancerend met zijn hart (emotie) en zijn brein (ratio) op een koord, een jonge vrouwelijke zorgverlener kijkt lichtelijke onzeker maar straalt tegelijkertijd vurige passie uit. En een ‘patiëntenjas’ – een verwijzing naar de doktersjas – met allerlei onzichtbare kwaaltjes zichtbaar gemaakt met een mozaïek van borduursels: het zijn de werken van enkele studenten van de keuzemodule ‘Kunst kijken’ van de bachelor geneeskunde.
‘Kunst kijken’ is een keuzemodule waarbij derdejaars geneeskundestudenten reflecteren op een thema, aan de hand van kunstwerken uit de collectie van Amsterdam UMC. Dit jaar doen ze dat met vijf kunstwerken van onder meer Hans Eijkelenboom en Evelyn Taocheng Wang over het thema ‘identiteit’. Ze schrijven een essay en maken een variatie op een van de kunstwerken. ‘Op die manier proberen we studenten uit hun comfortzone te halen van protocollen en lessen anatomie, en ze te leren kijken,’ vertelt Sabrina Kamstra, hoofd Kunstzaken bij Amsterdam UMC.
Leren kijken
Samen met longarts-oncoloog Joris Veltman en emeritus-hoogleraar chirurgie Thomas van Gulik geeft Kamstra de module vorm. Het idee achter de module is dat studenten niet alleen hun observatie- en communicatievaardigheden trainen maar ook hun creatieve brein aanspreken waardoor ze zich op een andere manier met patiënten gaan verbinden.
Veltman: ‘De gevoelens die patiënten met zich meedragen kunnen belangrijke informatie geven over hun mogelijke ziektebeeld. Maar door werkdruk en administratieve lasten is daar nog maar weinig ruimte voor in de huidige praktijk. Vroeger, in het oude artsen vak, was er veel meer aandacht voor observatietechnieken en het uitstellen van een oordeel over de patiënt. De manier waarop een patient de spreekkamer binnen komt lopen, de omgang met hun ziekte en de mate waarin ze een vertrouwensband op bouwen met hun arts vertelt veel over de patient. Het is onze taak als arts om verder te kijken dan de laboratorium uitslagen en radiologiebeelden. En “art-based” learning en training is een bewezen methode om deze vaardigheden verder te ontwikkelen om uiteindelijk kwalitatief betere zorg te verlenen.’
Vorig jaar werd ‘Kunst kijken’ voor het eerst aangeboden. Het bleek een groot succes; binnen no-time waren alle dertig plaatsen gevuld. Ook dit jaar weer. ‘We merken dat studenten behoefte hebben om kritisch te reflecteren op bepaalde thematiek binnen de geneeskunde,’ verklaart Kamstra. ‘Vorig jaar vroegen we de studenten na te denken over vergankelijkheid en hoe om te gaan met mensen die ongeneeslijk ziek zijn. Dit jaar vroegen we de studenten na te denken over de identiteit van artsen en patiënten, hoe ziet die eruit en wat zit daarachter? Dat levert hele bijzondere eindwerkstukken op waarin studenten hun creativiteit in de vorm van muziek, tekst, film, fotografie, schilderijtjes of zelfs kleding kunnen laten zien. Bovenal levert het enorm goede en leerzame discussies op over de interpretatie van hun werk in relatie tot de thema’s.’
Student Myrthe Heikens (22), die de ‘patiëntenjas’ ontwierp, is net als de rest van de aanwezige studenten erg enthousiast over de module: ‘Het zet aan om, aan de hand van kunst, out of the box te denken. Het uitvoeren van bijvoorbeeld een anamnese, of andere protocollen om tot een diagnose te komen kunnen ervoor zorgen dat je met een bepaalde tunnelvisie te werk gaat en iets kan missen. Door met een andere blik te leren kijken zou je dat kunnen voorkomen.’ Student Berk Uzunalioglu (24) sluit zich daarbij aan: ‘Het gaat heel erg over het rekeninghouden met eigen en vooral mogelijk alternatieve interpretaties van een kunstwerk. Dat principe is direct toepasbaar op de geneeskunde, en ik denk dat je daar levens mee kan redden.’
Scepsis
Hoewel het enthousiasme voor kunstonderwijs in de geneeskunde er is onder de studenten, wordt het lang niet altijd serieus genomen. ‘Het is heel moeilijk in onderzoeken te onderbouwen wat kunstonderwijs nou precies toevoegt in de geneeskunde,’ zegt Veltman. ‘De sceptici zullen zeggen van “waarom moet je kunstonderwijs krijgen in het medisch curriculum, dan moet je maar kunstgeschiedenis gaan studeren of naar de kunstacademie gaan”. Maar er zijn wel degelijk studies die aantonen dat kunstonderwijs echt kan leiden tot gedragsverandering van artsen in termen van observatietechnieken en inlevingsvermogen bij patiënten. Maar het blijft erg moeilijk om dit te toetsen.’
Masterstudent geneeskunde en kunstgeschiedenis Stella Bult (27) doet zo’n onderzoek naar die gedragsverandering. Samen met de eerdergenoemde emeritus-hoogleraar chirurgie van Gulik organiseert zij rondleidingen in het Rijksmuseum voor zowel studenten als specialisten. De deelnemers moesten zowel voor als na vragenlijsten invullen over empathie en hun tolerantie voor ambiguïteit (zwart/wit denken). ‘Uit de enquêtes bleek dat zij na elke rondleiding op beide aspecten beter scoorden,’ vertelt Bult. ‘Toch blijkt het erg lastig om deze resultaten hard te maken omdat we enkel de effecten op korte termijn meten en het gemoeid is met enige vorm van subjectiviteit.’
Dat is gelijk een van de moeilijkste aspecten om te overbruggen, vervolgt Kamstra. ‘De geneeskunde is gestoeld op het doen van kwantitatief onderzoek. Data gedreven, of het zogeheten evidence-based onderzoek is daar de absolute norm. Dat staat in schril contrast met kunst waarbij, net als bij andere disciplines in de geesteswetenschappen, kwalitatieve meetmethodes centraal staan.’ Veltman: ‘Evidence based medicine is niet altijd, zinvol, nodig of haalbaar om na te streven. Patiënten zijn ook mensen en gevoelens en onverwachte wendingen in hun ziektebeloop zijn niet altijd in cijfers te vangen en daarmee te verklaren.’
Toch ziet Kamstra dat de scepsis rondom kunstwonderwijs aan het verminderen is en er meer aandacht komt voor de kwalitatieve kant van zorgverlening. ‘Er zijn allerlei verschillende initiatieven binnen de muren van verschillende (academische) ziekenhuizen waarin kunst geïntegreerd wordt binnen de geneeskunde. Denk aan de rondleidingen in musea als het Rijksmuseum en Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, maar er wordt ook onderzoek gedaan naar de rol van kunst in de palliatieve zorg of muziek in de operatiekamer. But there is still a long way to go.’
Kamstra en Veltman hopen dat het kunstonderwijs zich de komende jaren verder zal ontwikkelen binnen het geneeskunde curriculum. Veltman: ‘Doordat we ieder jaar een nieuw thema ontwikkelen voor de keuzemodule “Kunst kijken” en er super enthousiast op wordt gereageerd, en de wetenschappelijk basis steeds groter wordt, hopen we op een gegeven moment de thema’s te bundelen en als een volwaardig vak te kunnen aanbieden aan geneeskundestudenten.’
