Hoe de kleine momenten in film of literatuur mensen meer aanzet tot denken
Het zijn niet de grote historische gebeurtenissen of heroïsche daden in de film of literatuur die stof tot nadenken geven. Het zit hem juist in de kleine gebeurtenissen, de alledaagse taferelen. Vijf vragen aan UvA-promovendus Adam Chambers, die deze week op dit onderwerp promoveerde.
Voor je dissertatie onderzocht je ‘de kleine gebeurtenissen’ in de moderne film en literatuur. Waar moeten we zoal aan denken?
‘Bij “de kleine gebeurtenissen” moet je denken aan de meest banale en alledaagse gebeurtenissen die in sommige films en boeken centraal worden gesteld. Dat kan zijn door de verhaallijn, het decor of andere esthetische uitingen. Denk bijvoorbeeld aan de film Perfect Days waarin we een zwijgzame man volgen die de openbare toiletten in Tokyo schoonmaakt. Elke handeling en scène relativeert ons menselijke bestaan en zet aan tot nadenken. Hetzelfde geldt voor Flauberts roman Madame Bovary uit 1856 waarin hij zich richtte op het alledaagse en de banaliteit van het leven van Emma Bovary, een vrouw getrouwd met een plattelandsdokter in Normandië. Daarmee legde Flaubert de basis voor een nieuw literair tijdperk, het literaire realisme. Of neem Ignorance van Milan Kundera dat gaat over twee personages die Tsjechoslowakije verlaten na de Sovjetinvasie en bezetting in 1968. Het boek werpt een blik op hoe hun levens zijn overschaduwd door de gebeurtenissen van de Sovjetbezetting. Dit soort “kleine verhalen” of momenten, waarin grote historische gebeurtenissen zich op de achtergrond afspelen, zorgen ervoor dat we ons beter kunnen inleven.’
In je analyse heb je het over ‘de mythe van grootse gebeurtenissen’. Wat bedoel je daarmee?
‘De mythe gaat terug naar een traditie die al sinds de oude Grieken bestaat. Daar is een sterke voorkeur ontstaan voor wat ik noem “de grote gebeurtenissen”, dramatische of historische gebeurtenissen en acties die centraal staan. Tot op de dag van vandaag is dat terug te zien in bijvoorbeeld de comics en verfilmingen van het Marvel Universum, of de heroïsche queesten van J. R. Tolkien waar vaak het ene spektakel na het andere opvolgt. Of denk aan de vertolking van belangrijke historische figuren in literatuur en films, zoals Julius Caesar, Napoleon of Oppenheimer. Door zo’n historisch figuur op “Hollywood”-achtige wijze centraal te stellen in een film, creëer je direct een dominant idee van “zo is het gelopen, zo is het gegaan”. Het laat weinig ruimte over om kritisch na te denken. De film is als het ware een gereduceerde weergave van de werkelijkheid. Daardoor kan er een culturele mythe ontstaan.’
Waarom zijn die “kleine momenten” dan zo belangrijk?
‘De Duitse filosoof Hegel zei ooit: “Om onszelf te kunnen beschouwen als individu zijn we op allerlei fronten afhankelijk van erkenning”. Films en literatuur die het alledaagse en banale vertolken bieden ons die erkenning; we herkennen onszelf in de hoofdpersonages of de film draagt een vorm van vergankelijkheid uit die we herkennen. Daardoor bieden die vertellingen een genuanceerdere en soms veel sprekendere vertolking van de geschiedschrijving dan films waarin grote (historische) helden of hoofdpersonages centraal staan.’
Is er dan iets mis met films die op het grote doek draaien, zoals een Barbie, Godzilla of Oppenheimer?
‘Deze films zijn vaak erg oppervlakkig en homogeen in hun boodschap. Ze willen dat iedereen het verhaal op dezelfde manier volgt en dat je je met elke personage kunt identificeren. De diepte van het alledaagse leven en de psychologie van de personages ontbreekt daardoor vaak. Films die zich wel hierop richten respecteren daarmee het intellect van de kijker, waardoor er ruimte is voor een meer betekenisvolle en doordachte film- of leeservaring.’
Dus eigenlijk is je dissertatie een soort pleidooi voor arthouse cinema?
‘Misschien wel ja, haha. Niet dat grote superhelden films bij een Pathé niet mooi zijn of stof tot nadenken kunnen bieden. Maar ga maar eens kijken naar Happy Hour van de Japanse regisseur Ryüsuke Hamaguchi. Dan zul je zien dat deze vijf uur durende film, die een ode biedt aan het alledaagse bestaan van een werkloos gezin, minstens net zo goed aanspreekt en inspireert. Dit soort films doen echt eer aan de complexe intelligente natuur van mensen. De Italiaanse filmmaker Cesare Zavattini duidt het misschien het best met de vraag: How to give human life its historical importance at every minute? Dat zijn dus die kleine momenten en vertellingen in film en literatuur.’
