‘Particuliere monopolies horen in handen van de overheid’
Afgelopen week verdedigde politicoloog Herman Wals een hoogst actueel historisch proefschrift over de Amsterdamse nutsvoorzieningen. Van oorsprong waren die in particuliere handen, maar later werden ze in overheidshanden gebracht. Inmiddels zien we het omgekeerde en is de gemeente terug bij af, met dank aan het neoliberalisme.
Uw proefschrift Van concessie naar gemeente-exploitatie. Nutsvoorzieningen in Amsterdam 1878–1914 gaat over ‘nutsvoorzieningen’. We weten al bijna niet meer wat dat zijn. Leg uit.
‘Het gaat om voorzieningen als (kolen)gas, duinwater, elektriciteit, telefoon en de paardentram. Het waren algemene voorzieningen die beschikbaar moesten zijn voor iedereen die daarvoor wilde betalen. Het waren particuliere ondernemers die deze nutsbedrijven exploiteerden en daarmee winst maakten, maar de democratie was er niet per se mee gediend, want er waren genoeg mensen die er niet voor konden betalen. Voor hen kwamen die voorzieningen dus ook niet beschikbaar.’
Een ritje met de paardentram was alleen voor de elite?
‘Jazeker. De paardentram ontstond op initiatief van bemiddelde heren uit de Plantagebuurt die dagelijks gezamenlijk naar de Beurs wilden gaan omdat ze dit gezellig vonden. De Amsterdamsche Omnibus Maatschappij (AOM), die de tram exploiteerde, hield het elitaire karakter gewoon in stand door pas te rijden vanaf negen uur als arbeiders al lang naar hun werk waren. De AOM vertikte het bovendien lijnen aan te leggen naar arbeidersbuurten, maar deed dat alleen naar de rijkere buurten zoals rond het Vondelpark.’
Die nutsvoorzieningen kwamen rond de eeuwwisseling in gemeentelijke (overheids)handen. Wat was er mis gegaan?
‘Om te beginnen kwam er een ander soort raadsleden in de Gemeenteraad. Daarbij ging het vooral om de radicale liberalen die zetels behaalden. Zij zagen een grotere rol voor de overheid bij dit soort voorzieningen. Winstbejag door particuliere nutsondernemingen hoorde daar niet bij.’
‘Bovendien kwam de sociaaldemocratische SDAP in 1902 in de gemeenteraad en die hadden veel geld nodig voor allerlei sociaal beleid. Door nutsbedrijven onder te brengen bij de gemeente konden ze de winsten van die bedrijven direct inzetten voor hun plannen.’
‘Ook speelden er verschillende kwesties die het logisch maakten dat de nutsbedrijven in gemeentelijke handen kwamen. In de zomer bijvoorbeeld kregen de bovenste verdiepingen van woningen vaak geen of te weinig water omdat er te weinig druk op leidingen stond omdat er uit de duinen te weinig duinwater werd aangevoerd door de particuliere Duinwatermaatschappij. Door de watervoorziening onder te brengen bij de gemeente kon er naar alternatieve oplossingen worden gezocht, onder meer met water uit de Vecht.’
Speelden die problemen ook in andere steden?
‘In zekere zin wel, maar door de omvang van de stad was de schaal van het probleem in Amsterdam groter. Daarnaast speelde de politieke dimensie in Amsterdam een grotere rol dan elders, waar het meer om het oplossen van praktische kwesties ging.’
En toen waren alle nutsbedrijven in gemeentelijke handen, een situatie die inmiddels helemaal is teruggedraaid.
‘In die zin zijn we teruggegaan naar de negentiende eeuw. Kijk naar de levering van elektriciteit. Het Gemeentelijk Energiebedrijf is in 1994 verzelfstandigd en werd het bedrijf Nuon. Daarmee verdween een heleboel kennis uit het ambtenarenapparaat. Maar de gemeente moet wel zorgen dat er voldoende straatverlichting is en dat ook kunnen controleren. Dat kun je niet zomaar aan de markt overlaten, dus zag de gemeente zich gedwongen de straatverlichting voor 74 miljoen gulden van Nuon terug te kopen.’
‘Inmiddels is Nuon overgegaan naar Vattenfall, een commerciële onderneming waarvan mensen afhankelijk zijn, zonder dat de gemeente daar democratische controle op uit kan oefenen. Het systeem van “publieke werken” bestaat niet meer, waardoor een gemeente bovendien geen goede tegenmacht meer kan bieden aan de markt.’
Moeten nutsbedrijven weer terug in handen van de overheid?
‘Dat vind ik wel ja. De eerste initiatieven daarvan zien we ook al. Minister Jetten van Klimaat wil bijvoorbeeld de warmtenetten in overheidshanden brengen. Dan heb je daar als overheid controle op. De energiebedrijven lopen daar nu tegen te hoop, want dat willen ze niet, want het gaat ze geld kosten als de winsten niet in hun zakken vloeien maar naar de overheid gaan. Maar ik vind dat particuliere monopolies in handen van de overheid horen.’
