UvA-promovendus past hersentherapie voor het eerst toe op anorexiapatiënten
Kunnen hersenverbindingen in patiënten met een ernstige vorm van anorexia anders gelegd worden? Psychiater en UvA-promovendus Marloes Oudijn deed experimenteel onderzoek naar diepe hersenstimulatie bij de eetstoornis. ‘In Nederland zijn wij de eerste en enige die dit hebben gedaan.’
‘Heel intensief’, beschrijft Marloes Oudijn, psychiater bij Amsterdam UMC het onderzoek dat ze de afgelopen jaren uitvoerde bij vier patiënten met een ernstige vorm van de eetstoornis Anorexia Nervosa (AN). ‘Juist omdat de patiëntengroep zo kwetsbaar is, en niemand precies wist wat de uitkomst van het onderzoek zou zijn.’
Anorexia, en dan met name de chronische vorm, heeft met 5,9 procent het hoogste sterftecijfer van alle psychiatrische ziekten. Diepe hersenstimulatie (DBS) zou een redmiddel kunnen zijn voor ernstig zieke patiënten die niet reageren op de bestaande behandelingen, gelooft Oudijn.
Deelnemen aan het onderzoek was geen makkelijke beslissing, DBS vereist namelijk een chirurgische ingreep waarbij een neurochirurg twee elektroden in de hersenen brengt om gezonde verbindingen te kunnen herstellen. Ook werden de patiënten twee tot drie jaar intensief onderzocht met hersenscans en vragenlijsten.
DBS is al een beproefde behandelmethode bij de ziekte van Parkinson en ook bij psychiatrische ziekten zoals dwangstoornissen, maar bevindt zich voor anorexia nog in de experimentele fase. Wereldwijd zijn er maar een paar centra die onderzoek doen naar diepe hersenstimulatie, afgekort met DBS, bij anorexia. ‘In Nederland zijn wij de eerste en enige die dit hebben gedaan.’
Hoe werkt anorexia in de hersenen?
‘Een bepaald deel van de hersenen, het beloningsysteem, zorgt er normaal gesproken voor dat we zin hebben in eten, omdat een lekker stukje taart een belonend gevoel oplevert, net als bij drugs. Bij patiënten met anorexia lijkt dat beloningssysteem een omgekeerde werking te hebben gekregen. Eten werkt niet belonend, maar het niet-eten, excessief sporten, braken en een zo laag mogelijk getal op de weegschaal. Daarom vind ik het ook zo’n fascinerende ziekte, omdat je lichaam evolutionair gezien is ingericht om te overleven en daar heb je energie voor nodig. Patiënten met anorexia kunnen zich letterlijk uithongeren tot aan de dood.’
Is vier proefpersonen niet weinig voor een onderzoek?
‘De groep is inderdaad te klein om er statistiek op los te laten. Maar als je weet wat erbij komt kijken, is het al heel bijzonder dat vier patiënten hier drie jaar lang zo intensief aan mee hebben gewerkt. Nadeel is wel dat de patiënten heel goed wisten dat ze de enige patiënten in Nederland waren, wat hen in een unieke positie plaatst. Het liefst hadden we ook een controlegroep gehad, of kunnen inbouwen dat DBS een tijdje werd uitgezet, om de metingen objectiever te maken. Wat ook meespeelde is de hoop bij de patiënten op een redmiddel, dat kan de resultaten mogelijk hebben gekleurd.’
Werkt diepe hersenstimulatie bij anorexia?
‘Qua gewicht zagen we gemiddeld een stijging van een BMI van 12 (zeer ernstig ondergewicht) naar een BMI van 17, wat gering ondergewicht is. Die stijging was het duidelijkst bij twee van de vier proefpersonen. Daarnaast namen ook de kernsymptomen van anorexia af, jezelf te dik voelen, bewegen en willen afvallen, en verbeterde de stemming bij patiënten.’
‘Wat ik eigenlijk het interessants vond is dat het eetstoornisgedrag, braken, bewegen, afvallen, dat eerder zo belonend was, dat in steeds mindere mate werd. De patiënten zeiden allemaal, ik doe het nog wel, maar het geeft niet zo’n goed gevoel.’
‘Daar kwam wat anders voor in de plaats. Zo zagen we bij een deel van de patiënten dat er vooral in het begin een toename was van ander zelfbeschadigend gedrag, zoals snijden of zelfmoordpogingen. Omdat dat zo opvallend, ernstig en risicovol was, hebben we een heel hoofdstuk gewijd om het verband tussen anorexia nervosa en zelfbeschadigend gedrag te verklaren.’
En?
‘De aanname is dat er sprake is van een onderliggende, verstoorde emotieregulatie, waarbij patiënten last hebben van intense emoties, die vaak niet in verhouding staat tot de situaties die ze uitlokken. Dat kan voortkomen uit negatieve of traumatische gebeurtenissen, hechtingsstoornissen of een negatief zelfbeeld. Heel simpel gezegd, de eetstoornis is een manier om die gevoelens af te vlakken en wanneer dat niet meer werkt, gaan de patiënten opzoek naar een andere manier.’
‘Dat klinkt misschien als een negatieve uitkomst, maar tegelijkertijd kwamen door die gedragsverandering de onderliggende emoties wel meer bloot te liggen. Psychotherapie op de onderliggende emotieregulatieproblematiek die eerder niet aansloeg, werkte bij twee van de vier patiënten na DBS wel. Het lijkt er dus op dat DBS via het beloningssysteem een soort ingang geeft tot die diepere laag.’
Wat kunnen jullie met deze resultaten?
‘DBS in anorexia is nog in een hele experimentele fase. Met dit onderzoek hebben we meer zicht gekregen op hoe het daadwerkelijk werkt, hoe je zo’n onderzoek goed moet uitvoeren en welke resultaten zinvol zijn. Ik ga maandag bij mijn verdediging pleiten voor meer vervolgonderzoek, ook bij een minder ernstig zieke groep, zodat de resultaten ook te extrapoleren zijn. Op die manier kan DBS uiteindelijk een geregistreerde behandeling worden die een hoopgevender perspectief biedt aan deze groep anorexiapatiënten.’
Marloes Oudijn promoveert op maandag 5 februari om 14.00 uur op haar proefschrift Life on a scale: Deep brain stimulation in anorexia nervosa. De verdediging vindt plaats in de Agnietenkapel en is vrij toegankelijk.
