Hoe de AI-tool Transkribus licht wierp op de Joodse geschiedenis
Sinds dit collegejaar is de AI-tool Transkribus beschikbaar voor onderzoekers aan de UvA. Onderzoeker Frans Blom maakte al veel gebruik van de tool die handgeschreven teksten scant en omzet naar digitale bestanden. ‘Zonder Transkribus was het zoeken naar een speld in een hooiberg.’
Wat duurt langer: het schrijven van een leven lang aan dagboeken en verhalen of het lezen en analyseren ervan? Voorheen zou het bestuderen van een dergelijk oeuvre jarenlang duren, zelfs voor een team onderzoekers. UvA-onderzoekers gebruiken nu de kunstmatige intelligentie toepassing Transkribus om (oude) handgeschreven teksten te scannen en om te zetten naar leesbare en doorzoekbare digitale bestanden. Transkribus wordt onder meer gebruikt door Frans Blom, onderzoeker historisch Nederlands, en zijn studenten. Blom: ‘Het scheelt echt enorm veel tijd.’
Blom gebruikt Transkribus voor het inscannen van het onbekende werk van de Joodse dichter en schrijver Emil Pimentel (1923-1988), een Amsterdammer die na de Tweede Wereldoorlog emigreerde naar het huidige Israël. ‘Het is echt een ontzettend interessant verhaal en een grote aanwinst voor de wetenschap, want Pimentel schreef zijn hele leven lang verhalen, gedichten en dagboeken, die hij nooit heeft gepubliceerd.’ Zijn nagelaten geschriften werden tien jaar gelden in een kartonnen doos door zijn zoon, de Israëlische kunstenaar Eitan Pimentel, naar Amsterdam gebracht.
Blom: ‘Eitan zelf was geboren en getogen in Israël en sprak geen Nederlands, maar zijn vader is altijd in het Nederlands blijven schrijven. Eitan wilde weten waarover zijn vader al die tijd geschreven had en kwam zo bij ons uit. We hebben dus ontzettend kostbare teksten van een heel mensenleven, over zijn onderduik, zijn tijd in het kamp op Cyprus, de ontmoeting met zijn vrouw daar en hun verdere leven in Israël. Nog jaren na Pimentels dood stonden die verhalen in een afgesloten archiefkast bij de familie thuis.’
Overvolle schepen
‘Het meest interessante aspect van Pimentels werk is dat hij ooggetuige was van een deels vergeten, maar pijnlijk deel van de geschiedenis,’ vertelt Blom. ‘Pimentel kwam eindelijk thuis in Amsterdam, na elders ondergedoken te zijn geweest. Hij trof een leegte aan. De gemeenschap waar hij onderdeel van was, was er niet meer. Bovendien was hij zijn vertrouwen in zijn mede-Nederlanders verloren, dus hij besloot net als veel andere Joden te vertrekken naar Palestina.’
Blom legt uit dat die migratie een donker stukje geschiedenis is dat veel mensen niet kennen en waarover weinig bekend is: ‘Joden gingen in overvolle schepen naar Palestina, dat toen nog een Brits mandaat was. Er mochten echter maar zo’n vijftienhonderd Joden per maand het gebied betreden. De rest werd onderschept en als illegale migrant naar interneringskampen op Cyprus gebracht, toentertijd ook nog Brits gebied. Ontzettend pijnlijk dat die mensen, van wie een deel de concentratiekampen had overleefd of was ontvlucht. opnieuw in een kamp terecht kwamen na de oorlog. Dit keer Britse kampen. Wat zo waardevol is aan het werk van Pimentel, is dat hij in het kamp op Cyprus doorging met schrijven. We hebben dus door hem twee jaar ooggetuigemateriaal.’
Speld in een hooiberg
Het gebruik van de AI-tool heeft het onderzoek voor Blom een stuk sneller en makkelijker gemaakt. ‘Voorheen werkten we in dit onderzoek handmatig met het materiaal. Een van mijn studenten schreef haar scriptie over Pimentels tijd in het kamp op Cyprus en is nu onderzoeksmedewerker in het project. Zij kon toen alleen teksten gebruiken die geschreven waren in de periode dat hij daadwerkelijk in het kamp zat. De kans is echter groot dat hij ook een jaar later over het kamp geschreven heeft of zelfs tien jaar later. Dat is dan echt zoeken naar een speld in een hooiberg. Maar als de teksten al getranscribeerd zijn door Transkribus, dan is het veel makkelijker en sneller. Je kunt dan bijvoorbeeld alle bestanden doorspitten met zoektermen als ‘kamp’ of ‘Cyprus’.’
Scannen met studenten
Blom heeft Transkribus voor het eerst toegepast in werkgroepen die hij dit collegejaar gaf bij het vak literair erfgoed van de master neerlandistiek. ‘Dat was heel waardevol voor zowel mij als de studenten. Een van de dingen die de studenten moesten doen, is het verbeteren van de getranscribeerde teksten van Transkribus door ze te vergelijken met hun eigen transcripten. ’
Transkribus is een tool van het internationale collectief Read-Coop, waarvan de UB sinds kort lid is. Hierdoor kunnen studenten en medewerkers er gebruik van maken. Studenten die met hun scriptie bezig zijn kunnen zich wenden tot de UB, dat een aanspreekpunt voor Transkribus heeft. Zo kunnen ze er achter komen of de tool ook geschikt is voor hun scriptie. Vanaf komend collegejaar worden Transkribus-workshops gegeven door de UB. Zie de website van de UB voor info.
Volgens Blom is het belangrijk dat studenten nu al leren omgaan met toepassingen zoals Transkribus. ‘Ik denk dat Transkribus en vergelijkbare tools in de toekomst een enorme bijdrage gaan leveren aan de geesteswetenschappen. Er zijn wereldwijd zoveel archieven vol met teksten die met de hand niet te transcriberen zijn. Alleen al in Amsterdam liggen kilometers teksten. Hoe eerder studenten dit soort technieken onder de knie krijgen hoe beter, want ze gaan alleen maar belangrijker worden in het onderzoek.’
Blom werkt sinds februari aan het trainen van een Transkribus-model op de teksten van Pimentel. ‘Dit gaat al heel goed. Transkribus kan nu ongeveer vijfennegentig procent van de net geschreven teksten van Pimentel correct transcriberen. Bij snel geschreven tekst of kladversies werkt het nog niet zo goed, omdat we daar nog weinig op getraind hebben.’
Het laatste kamp
Samen met Vivian Beekman die eerder een scriptie schreef over Pimentel, is Blom nu een boek aan het maken over de Joodse detentie op Cyprus: Het laatste kamp. ‘Het is niet alleen heel interessant vanwege de donkere geschiedenis van die tijd van de Joodse migratie naar Palestina, maar het resoneert ook sterk met het heden. Er zijn veel parallellen te trekken tussen de situatie van de Joden in Cyprus en de vluchtelingen in vluchtelingenkampen vandaag de dag. Pimentel schrijft bijvoorbeeld over het verlangen naar een nieuw thuis in een ander land en een beter leven, maar ook de nostalgie naar Nederland. Die tweestrijd tussen hoop op een beter leven en nostalgie naar je oude thuis zal voor veel vluchtelingen herkenbaar zijn.’
