Recensie | Wetenschappelijke mantelzorg bij de professor thuis
Hoe lang is het inmiddels niet geleden dat een student-assistent persoonlijk assistent aan huis was bij de docent of hoogleraar? Socioloog en schrijver Ad van Iterson blikt in een boek terug op de tijd dat hij thuis-assistent was van de eerbiedwaardige socioloog Norbert Elias.
Nou ja, assistent. ‘Secretaris was misschien een beter woord,’ zei de UvA-socioloog Joop Goudsblom tegen de jonge Ad van Iterson, toen Goudsblom hem eind jaren tachtig van de vorige eeuw polste voor een baantje bij de beroemde Brits-Duitse socioloog van Joodse komaf Norbert Elias (1897-1990), bekend geworden wegens zijn onderzoek naar het civilisatieproces van de mens.
Elias was eind jaren zestig gasthoogleraar aan de UvA geweest en was op zijn oude dag naar Amsterdam teruggekeerd, waar hij de twee bovenste etages van Goudsbloms huis aan de J.J. Viottastraat 13 bewoonde. De inmiddels 87-jarige Elias was blind geworden, maar had toch nog genoeg energie om zijn gedachten op papier te willen zetten. Daarvoor had hij echter wel een jonge assistent nodig aan wie hij zijn teksten kon dicteren en die ze vervolgens op schrift kon stellen. ‘Kleine fouten, geen bezwaar.’
Tipp-Ex
Het leek de net afgestudeerde socioloog Van Iterson wel wat, te meer daar hem werd toegezegd ‘dat ik niet hoef om te zien naar lichamelijke en sociale behoeften van professor Elias’. En hoe interessant kon zo’n studentenbaantje bij een hooggeleerde socioloog wel niet zijn? ‘Ik werd als secretaris een schakel in het proces naar publicatie’. Er kwam een typemachine, typepapier en een flesje Tipp-Ex correctievloeistof en hij kon aan de slag. Het woord ‘mantelzorg’ bestond in die tijd nog niet, maar het kwam er wel op neer, te meer daar het assistentschap plaatsvond bij de professor thuis. En zo werd Van Iterson wetenschappelijk mantelzorger.
Wat hij zoal deed en de gesprekken die hij zoal voerde met Elias, daarover heeft de inmiddels zelf gepensioneerde Ad van Iterson het memoir J.J. Viottastraat 13. Norbert Elias en zijn Amsterdamse kring geschreven. Het is een persoonlijk verslag van de tijd dat hij assistent was van Elias, een verslag dat gelijktijdig leest als een verkorte biografie, met dien verstande dat de nabijheid van de auteur in het leven van Elias van de pagina’s afspat in zo’n thuissituatie. En de onzekerheid van Van Iterson. Zou hij wel goed genoeg zijn om assistent te worden van zo’n genie als Elias, vroeg hij zich af.
Puntkomma
‘Zoals ik al heb aangestipt, komma, leven wij samen in een ons onbekend sociaal universum, komma, waarin we ons moeten zien te oriënteren, komma, zodat we minder blind handelen, punt. Nee, puntkomma. Verander de laatste punt in een puntkomma.’ De assistent noteert het zorgvuldig, maar dan valt Elias stil. Van Iterson: ‘En ik denk: dat heeft hij ongetwijfeld eerder aangestipt, maar niet gisteren. Deze eerste zin van vandaag sluit niet aan op waar hij gisteren mee is geëindigd, al moet je me niet vragen hoe die laatste zin van gisteravond kwart over tien luidt.’ En dan verder: ‘Excuseer me dat ik u onderbreek. U heeft zojuist het woord “fundamenteel” met nadruk uitgesproken. Wilt u dat ik het onderstreep?’ Ja, zo kon een student-assistentschap tot in de jaren tachtig dus nog gaan.
Natuurlijk komen we ook heel wat te weten over het lange leven van Elias, geboren in de Duitse stad Breslau, inmiddels de Poolse stad Wrocław. Maar daarover is feitelijk al heel veel bekend: in de jaren dertig gevlucht naar Parijs en Londen, waar hij zijn bekendste werk Het civilisatieproces in 1939 uitgaf en waar zijn wetenschappelijke carrière begon aan de London School of Economics. In de jaren zestig en zeventig was hij werkzaam aan diverse wetenschappelijke instituten in Afrika en Europa, waaronder de UvA. Elias wordt beschouwd als een van de belangrijkste sociologen van de twintigste eeuw. De invloedrijke hoogleraar sociologie Joop Goudsblom (1932-2020) - later bijna even beroemd als Elias - behoorde tot de belangrijkste figuren van zijn Amsterdamse kring.
Ad van Iterson, J.J. Viottastraat 13. Norbert Elias en zijn Amsterdamse kring (Amsterdam, 2025), Prijs: € 24,99.
