Han van der Maas | Wetenschappers zitten vast in de wurggreep van commerciële uitgevers
Commerciële uitgevers, nota bene met Nederlandse wortels, parasiteren op de publiekelijk gefinancierde wetenschap, schrijft columnist Han van der Maas. Hoe kunnen we ontsnappen aan hun wurggreep?
Het kabinet kan vallen de komende maanden, de onderwijsbegroting kan nog worden afgekeurd, het besef dat we in Nederland niet zonder buitenlanders kunnen kan plotseling landen in rechtse kringen, maar het is waarschijnlijker dat we heel hard gaan bezuinigen de komende jaren. Dat betekent een crisis en die moet je zoals bekend niet verkwisten.
Laten we die crisis dan aangrijpen om eindelijk ons publicatieproces hervormen. Daar is van alles mis mee. Commerciële uitgevers, nota bene met Nederlandse wortels, parasiteren op de publiekelijk gefinancierde wetenschap. De wurggreep van de uitgevers verloopt langs vele kanalen (Scopus, Pure, Mendeley) waarbij met name de torenhoge APC-kosten, bedragen die moeten worden betaald om open access te mogen publiceren, in het oog springen. Voor een uitstekend overzicht verwijs ik naar de een bijdrage van Christien Boomsma in U-krant. De ceo’s van Wolters Kluwer en RELX (Elsevier) strijken jaarlijks meer dan 5 miljoen op.
Nu is het nog niet zo eenvoudig te ontsnappen aan deze wurggreep. We zijn gewend geraakt aan de status quo en het gemak van de eerder genomen tools. We reviewen voor niks voor deze uitgevers of editen voor een fooi. Waarom ook alweer? Ik overzie niet wat ons actieplan zou moeten inhouden maar wel dit: het uitgeefproces moet in handen van de universiteiten zelf komen. Het model van de university-based journals biedt kansen. Scipost is zo’n fantastisch initiatief van onder andere UvA hoogleraar Jean-Sébastien Caux. Scipost garandeert gratis online toegang tot alle publicaties in al haar tijdschriften en brengt geen kosten in rekening voor het verwerken van artikelen voor publicatie. Maar ondertussen vallen ze bijna om door gebrek aan sponsoren. We betalen liever vijfduizend euro APC-kosten voor één artikel aan een commerciële uitgever. Lees ook het pleidooi van Wim Pouw en Bert Bakker.
We moeten hierbij ook het tijdschriftmodel heroverwegen. Het systeem van “submit, review, reject, resubmit elswhere until accept” leidt tot een enorme verstopping. Ik ben een voorstander van author based publishing zoals bijvoorbeeld toegepast door Elife. Daarbij beslist de auteur over publicatie. Dat klinkt vreemd omdat iedereen alles kan publiceren. Maar het is juist dit idee dat ervoor zorgt dat veel publiceren niet langer een doel op zichzelf is. Het gaat om citaties en die nemen af als men veel matig werk publiceert.
Nog een punt is de overstap naar open source software. Voor vrijwel alle commerciële software bestaan open source alternatieven die door universiteiten vaak ontmoedigd worden vanwege risico’sop het gebied van privacy. Dat is een vergissing. Juist commerciële partijen, waaronder ook Microsoft, misbruiken onze data massaal. Een schokkend overzicht geeft Eiko Fried die zijn data bij Elsevier heeft opgevraagd. Maar hier gebeurt hetzelfde als met Scipost. UvA-onderzoekers ontwikkelden JASP, een open source (en gratis) alternatief voor SPSS. Ondanks dat JASP wereldwijd wordt ingezet voor onderwijs en onderzoek blijkt het een hele uitdaging om structurele steun voor JASP te organiseren. Men betaalt eerder jaarlijks een zeer dure SPSS licentie, want ‘JASP is toch al gratis’.
Een van de redenen waarom ik een actieplan niet kan overzien is dat we de bedragen niet kennen. Wat kost UvA’s overgave aan Microsoft eigenlijk? En wat kost allerlei software zoals SPSS? Veel van deze afspraken zijn geheim. Universiteiten betalen ook zeer verschillende bedragen voor tijdschriften.
Gelukkig hebben we veel verstandige mensen in huis die zo merk ik hier al veel over nagedacht hebben. Ik durf het bijna niet te zeggen, maar misschien moet de UvA nog een commissie in het leven roepen. Opdracht: hoe ontdoen we ons van de commerciële uitgevers en stappen we over op open source systemen voor wetenschap en onderwijs? Ik denk dat dat de UvA zo een miljoen of 5 kan schelen. Dat zijn toch vijftig banen.
