‘Je zag dat bij deze verkiezingen emoties heel belangrijk waren’
Emoties in de politiek lijken belangrijker dan ooit. Voor links zit daar zelfs nog een enorme potentie, denkt Gijs Schumacher, hoogleraar politieke psychologie. ‘Rob Jetten zei het goed: het zijn niet meer de onderwerpen die belangrijk zijn, maar of men een positieve vibe heeft bij een partij.’
Hoogleraar Gijs Schumacher doet onderzoek naar welke rol emoties spelen in de politiek. Afgelopen zomer werd hij benoemd tot hoogleraar politieke psychologie aan de UvA. Hoe kijkt hij naar de verkiezingsuitslag en de politieke campagnes van de afgelopen weken?
De dag na de verkiezingen. Met welk gevoel werd u wakker?
(Denkt lang na) ‘Je ziet dat bepaalde trends doorzetten. Links is weer kleiner, radicaal-rechts is even groot. Er is nog steeds een enorme versplintering. Enorm veel mensen hebben blanco gestemd of hun stem ongeldig laten maken, in totaal was dat goed geweest voor een zetel. De electorale steun is enorm fragiel. Als de verkiezingscampagne bij wijze van spreken drie weken langer had geduurd, dan kon de uitslag zo de andere kant op zijn geflipt met bijvoorbeeld Yesilgöz op winst. Dus ja, vooral een gevoel van een versplintering die doorzet.’
U bent recentelijk benoemd tot hoogleraar politieke psychologie en doet onder meer onderzoek naar emoties in de politiek. U valt met deze verkiezingen met uw neus in de boter.
‘Je zag dat bij deze verkiezingen emoties heel belangrijk waren. Er is dus een grote groep kiezers die laveert tussen een aantal partijen. Die is bereid om op het laatste moment nog de keuze te maken en te switchen. In zo’n campagne zie je heel goed hoe belangrijk de presentatie van kandidaten is. Rob Jetten zei het heel goed: het zijn niet meer de onderwerpen die belangrijk zijn, maar of men een positieve vibe heeft bij een partij. Ik weet uit mijn onderzoek dat positieve emoties beter werken dan neutrale of negatieve emoties. D66 deed dat dus ook heel goed. Jetten oogde heel ontspannen, lachte veel, maakte grapjes. Daar is heel strak over nagedacht en dus goed uitgevoerd.’
Hoe past de PVV in dit verhaal? Die partij lijkt juist in te zetten op negatieve emoties.
‘We onderschatten vaak de positieve aspecten van PVV-campagnes. Kijk naar de vorige verkiezingen, waarin Wilders werd neergezet als “milders”. In 2010 heette hun verkiezingsprogramma “de agenda van hoop en optimisme”. Wilders maakt veel grapjes en lacht ook veel. Een van zijn krachten is zijn humor. Dat maakt verschil. Uit mijn onderzoek blijkt dat ook rechtse kiezers een voorkeur hebben voor positieve emoties. In gezichtsuitdrukking, in de keuze van woorden. Negatieve emoties zijn weliswaar populairder bij rechts dan bij links, maar toch wint ook bij rechts de voorkeur voor positieve emoties.’
Hoe verklaart u opnieuw de grote winst voor een populistische partij als de PVV?
‘Populisme is een mix tussen anti-establishment en uitingen dat het volk centraal moet staan. Vooral het eerste aspect heeft een sterk mobiliserend effect. Er zit alleen een gekke twist in het feit dat links wordt gezien als establishment, terwijl ze momenteel piepklein zijn en al jaren niet in de regering hebben gezeten. Linkse politici gebruiken weinig anti-estbalishmentretoriek in hun campagnes, terwijl daar een enorme potentie zit. Maar dan in andere vorm, een andere vijand zogezegd, bijvoorbeeld tegen het grootkapitaal.’
‘Specifiek voor radicaalrechts is de combinatie van populisme met anti-migratie standpunten. Daarmee spreekt men een andere groep aan: het is meer de ideologische route. De publieke opinie over immigratiestandpunten is niet veranderd door de jaren heen in Nederland, maar de partijen profileren zich wel anders. In de jaren ’90 stonden economische standpunten meer centraal, nu is dat migratie.’
Hoe belangrijk zijn emoties bij de formatie?
‘Superbelangrijk. Emoties zitten ook in het geheugen van mensen: dus ook de emotionele herinneringen aan een bepaald persoon. De relaties tussen politici zijn dus belangrijk. De band tussen Timmermans en Yesilgöz was heel slecht, die hadden overduidelijk een hekel aan elkaar. Nu Timmermans is opgestapt, verandert de dynamiek. Jetten heeft – voor zover ik kan zien – een redelijk goede relatie met alle politici.’
‘Het belangrijkst is dat politici niet het gevoel moeten hebben nog punten te moeten scoren bij hun achterban. Dat ging in het vorige kabinet helemaal fout bij alle vier de leiders. De les die we daaruit hebben kunnen trekken is dat mensen uiteindelijk een stabiele regering willen, zonder al dat gezeur. Als je om elk wissewasje naar de media stapt om te klagen, maakt dat de legitimiteit van een kabinet ook erg ingewikkeld.’
Spelen emoties nu een grotere rol dan vroeger?
‘Nee, ze speelden altijd een rol, maar wellicht een andere rol. De rol van identiteit is hier een voorbeeld. Identiteiten zijn nauw verbonden met emotionele herinneringen: hoe en wat je je herinnert, bepaalt ook deels wie je bent. Nu zeker, maar ook toen. Tijdens de verzuiling waren identiteiten zo sterk verankert, dat mensen niet van stem veranderden. Zo spelen emoties dus wel een rol, maar op een andere manier. Nu zie je juist dat identificatie met één politieke partij zwakker is en daarom zweven kiezers meer. In deze context kunnen emoties worden opgezweept tijdens de verkiezingscampagnes en daarmee een grote impact hebben op stemkeuzes.’
Uw onderzoek richt zich onder meer op de vraag hoe emoties de democratie te kunnen versterken. Kunt u daar al iets over zeggen?
‘Emoties zijn nodig om een democratie draaiende te houden. We hebben meer kans om aangereden te worden door een auto onderweg naar het stembureau dan dat onze stem de verkiezingsuitslag kan beïnvloeden. Je hebt dus ergens motivatie voor nodig om toch te stemmen. Ook om partijprogramma’s te lezen, of je bezig te houden met wat er in de wereld gebeurt. Enthousiasme kan daar bijvoorbeeld bij helpen. Tegelijkertijd kan een overmatige dosis angst over een bepaalde dreiging, zoals migranten, problematisch worden. De angst zorgt dat mensen zich te veel op die ene bedreiging, ten koste van bedreigingen die misschien net zo relevant zijn. Mijn vraag is dus, hoe zorgen we ervoor dat burgers goed en gebalanceerd geïnformeerd zijn, dat ze betrokken zijn, dat ze zich kandidaat stellen en dat ze gaan protesteren. Maar een antwoord heb ik nog niet, haha!’
