UvA-hoogleraar Uğur Üngör: ‘Geen verschil tussen genocide en genocidaal geweld’
Een duidelijk geval van genocide, zo noemt hoogleraar Uğur Üngör de vernietiging die Israël aanbrengt in Gaza. Genocide-expert Üngör ziet dat de meeste historici in zijn vakgebied het nu wel over één ding eens zijn: ‘Israël heeft het geweld tegen Palestijnen in een genocidaal proces verder en verder opgevoerd.’
Een oorlog tegen Hamas, een geëscaleerd conflict, massamoord, misdaden tegen de menselijkheid, genocidaal geweld of genocide; er zijn behoorlijk wat termen gebruikt als het gaat om de situatie in Gaza. UvA-hoogleraar Holocaust- en genocidestudies Uğur Üngör, ook verbonden aan het NIOD, hanteert al meer dan een jaar lang de term ‘genocide’. En nu zijn de meeste historici volgens Üngor het wel met hem eens: Israël is bezig met een genocidaal proces in Gaza.
De rector van de UvA Peter Paul Verbeek verklaarde tegen Folia het NIOD te volgen en niet van een genocide maar van ‘genocidaal geweld’ te spreken. Is dat logisch?
‘Het lijkt me onmogelijk om iets ‘genocidaal’ te vinden, maar geen genocide. Dat is een beetje hetzelfde als zeggen: ‘Hij pleegde een suïcidale daad, maar hij pleegde geen zelfmoord’. Ik zie helemaal geen verschil tussen de twee termen. En ik hoor ook niet andere deskundigen die wel het bijvoeglijk naamwoord ‘genocidaal’ gebruiken maar het niet hebben over genocide. Uitsluitend ‘genocidaal geweld’ zeggen lijkt me een alibi om niet ‘genocide’ te hoeven gebruiken.’
Üngör stelt dat historici een genocide doorgaans definiëren als ‘een grootschalige aanval op een groep mensen vanwege hun sociale identiteit’. Er is ook een juridische definitie van genocide, die gebruikt wordt bij rechtszaken tegen vermeende genocideplegers. Die definitie, vastgelegd in het VN-verdrag van 1948 stelt dat een genocide wordt gepleegd ‘met de bedoeling om een nationale, ethnische, godsdienstige groep, dan wel een groep, behorende tot een bepaald ras, geheel of gedeeltelijk als zodanig te vernietigen.’
Volgens Üngor is deze definitie opgesteld met de gedateerde belangen en opvattingen van machtige staten uit die tijd, zoals de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Hij stelt dat bijvoorbeeld de categorisering van ‘nationaal, etnisch, godsdienstig’ te beperkt is voor hoe onderzoekers nu naar de term ‘genocide’ kijken.
NIOD-directeur Martijn Eickhoff sprak in NRC echter alleen nog van ‘genocidaal geweld’. Betekent deze verklaring van u als NIOD-onderzoeker dat het NIOD verschillende lijnen heeft?
‘Tuurlijk kunnen wij binnen het NIOD andere interpretaties hebben, dat hoort bij vrij onderzoek. Voor mij blijft gelden dat ‘genocidaal geweld’ betekent dat er een ‘genocide’ plaatsvindt. En ik denk niet dat dat voor mijn baas Martijn anders is.’
‘Soms gebruiken we echter liever termen als ‘genocidaal geweld’ of – zoals ikzelf vaak zeg – ‘een genocidaal proces’ dan ‘genocide’. De term ‘genocide’ wordt namelijk vaak geassocieerd met het genocide-artikel uit het VN-verdrag van 1948, dat in rechtszaken gebruikt kan worden. Historici kunnen niet veel zeggen over de strikt juridische bewijsbaarheid van zo’n wetsartikel en willen die indruk ook niet wekken bij het publiek. Vandaar dat we soms andere termen gebruiken. Maar naar mijn mening is in niet-juridisch maar puur historisch verband de term ‘genocide’ zeker wél op zijn plek.’
Wat deed uzelf definitief besluiten dat er een genocide plaatsvindt in Gaza?
‘Volgens mij is een genocide niet een enkele gebeurtenis. Het is geen lichtknop die met één dode, met één moord, met één bom wordt aangezet. Het is een dimmer: een proces dat langzaam wordt opgedraaid, en dan geleidelijk genocidaal wordt. Tegen Palestijnen is een soort slow-motion genocide gaande, telkens wordt hun sociale identiteit aangevallen. Al jaren worden ze langzaamaan weggepest, verdreven en vermoord.’
‘Voor mij waren er echter meerdere punten in de escalatie van het geweld, in het opvoeren van die dimmer. Dat begon al vroeg na de aanval van Hamas in oktober 2023: met het bombarderen van gehele flatgebouwen als er ook maar één iemand van Hamas werd verdacht in te zitten. Geen waarschuwing, gewoon in één klap honderd mensen dood.’
Zulk bombarderen is misschien een oorlogsmisdaad, maar dat is toch nog niet gelijk een etnische zuivering?
‘Als het een eenmalige wandaad zou zijn misschien niet. Maar dit gebeurde niet één keer, niet twee keer, niet tien keer, maar minstens veertig van zulke flats werden uit het niets met de grond gelijk gemaakt. Op een gegeven moment is het dan onmogelijk gemaakt voor een volk om nog te leven in het gebied, en dat is een kenmerk van genocide.’
‘Bovendien stopt Israël daar niet. Het meest duidelijke bewijs voor de genocide, de directe aanval op de sociale groep, is op dit moment het tegenhouden van trucks met hulpvoorzieningen. De regering van Netanyahu creëert een hongersnood. Wagens met medicijnen worden vastgehouden, het wordt onmogelijk gemaakt om nog te vissen in de zee en hulpmiddelen worden door het Israëlische leger in brand gestoken.’
‘Daarnaast zijn universiteiten expres vernietigd, historisch erfgoed verwoest en zelfs een ivf-kliniek is met geplaatste explosieven met de grond gelijkgemaakt: welke Palestijn kan er ooit nog terugkeren als er niks meer staat om voor te leven? Dan is behoud van je sociale identiteit onmogelijk gemaakt.’
Sommige mensen zullen tegenwerpen: ‘Israël heeft geen keus, want Hamas houdt zich achter burgerdoelen schuil.’
‘Tuurlijk begeeft Hamas zich in stedelijke gebieden. Dat zul je bij de meeste opstandelingen en guerrillabewegingen in de geschiedenis zien: die houden zich op in bevolkt gebied. Buiten de stad zijn Hamassoldaten compleet kwetsbaar voor precisiebombardementen van Israël. Volgens het humanitaire recht is de vraag vooral of Israël geen andere middelen heeft binnen de oorlog tegen Hamas. Israël heeft dat: met precisierakketten en vooral een enorme informatievoorziening over hun vijand. Je hoeft daarom niet een heel land, een hele bevolking met de grond gelijk te maken om die ene groepering aan te vallen.’
Toch pleegt Hamas ook oorlogsmisdaden: nu lijken ze zelf bijvoorbeeld hulpmiddelen achter te houden.
‘De misdaden van Hamas – zoals ook het achterhouden van voedsel - betekenen nog niet dat Israël een genocide mag plegen. We hebben hier te maken met een oppermachtige staat – Israël – die zogenaamd voor de vernietiging van een militair inferieure groep – Hamas – een hele bevolkingsgroep uitmoordt. Israëlische soldaten nemen gewone jongens op straat gevangen, folteren ze, vermoorden ze. Een Hamasstrijder loopt echt niet op straat falafel te verkopen. Maar het Israëlische leger arresteert, martelt, doodt net zo goed de falafelverkoper.’
Hoe weet u dat allemaal zo zeker? Is daar bewijs voor?
‘Ten eerste zijn er duizenden beelden van. Zo volg ik Israëlische soldaten die gewoon op Instagram, Facebook of TikTok de intentie uitspreken om Gazanen te doden, met vrouwenondergoed van Palestijnse vrouwen poseren om ze te vernederen en trots spreken over de misdaden die ze plegen. En dan zijn er ook nog de beelden van bombardementen, martelingen en moorden. Of opnames van de VN over de verbrande hulpmiddelen en de stilstaande hulpvrachtwagens.’
‘Maar het meest geloof ik in getuigenverklaringen. Als één iemand zegt dat zijn oma is doodgeschoten, kan dat nog uit haat naar Israël zijn. Maar als duizenden Palestijnen verklaren dat zonder reden hun grootouders, huisdieren, kinderen zijn neergeschoten, dan kan ik niet geloven dat zij dat allemaal verzinnen, puur uit Israëlhaat. Bovendien is de gedachte dat Israëlhaat zou betekenen dat mensen niet meer eerlijk kunnen getuigen nogal racistisch. Ik bedoel, stelden we vragen bij verklaringen over de Duitse bezetter uit dagboeken van Nederlanders uit de Tweede Wereldoorlog puur en alleen omdat Nederlanders de Duitsers haatten?’
‘En als je dat dan toch zou doen, en de Palestijnen niet zou willen geloven: ga dan maar eens met wat veteranen in een kroeg in Tel Aviv zitten. Die zullen je gewoon vertellen hoe hun commandant beval op elke Palestijn te schieten die ze zagen, of erop los te bombarderen ongeacht burgerslachtoffers. Er zijn nu NGO’s in Israël die zulke verklaringen verzamelen en meer dan genoeg veteranen hebben gesproken om vaneen genocide te spreken.’
Er is echter nog geen juridische instelling, zoals het Internationaal Gerechtshof, dat heeft verklaard dat er een genocide plaatsvindt.
‘We hoeven natuurlijk niet op de juristen te wachten. Dan zouden we er geheel afhankelijk zijn van of er een rechtszaak komt om te bepalen of er een genocide zou worden gepleegd. Genocides waar nooit een tribunaal was - zoals in Indonesië in 1965, de genocide op de Maya’s in Guatemala van de jaren ‘80 en de huidige genocide op Oeigoeren in China – zouden niet zo mogen heten. Bovendien gaan juristen op alleen afzonderlijke feiten in die belangrijk zijn voor hun rechtszaak, wij als historici zien meer het grotere plaatje.’
Is het ooit nuttig gebleken om academische banden met een genocide plegend land, zoals volgens u Israël, te verbreken?
‘Dat lijkt me een goed onderwerp voor onderzoek. Dat zou een student voor zijn masterscriptie eens moeten uitzoeken.’
