Onafhankelijk, levensgenieter en frivool: Frans Hals maakt ‘simpelweg gelukkig’
Tot 9 juni is in het Rijksmuseum een tentoonstelling te zien van maar liefst vijftig werken van ‘de meest hartverwarmende’ schilder uit de zestiende eeuw: Frans Hals. Emeritus hoogleraar Frans Grijzenhout geeft een cursus in Spui25 over zijn favoriete kunstenaar, ging al zes keer naar de tentoonstelling en praat Folia bij over de ‘joviale’ kunstenaar.
Wat maakt Frans Hals zo beroemd en bijzonder?
‘Ik zie in Hals een kunstenaar die genoot van het leven, mogelijk een Bourgondiër die hield van lekker eten en – volgens enkele bronnen – te veel wijn. Daarbij heeft Hals een losse manier van schilderen, zoals het Rijksmuseum in de tentoonstelling terecht benadrukt. Dat wil zeggen dat je duidelijk zijn vrije penseelstreken ziet. In de vroege zeventiende eeuw was het juist gebruikelijk netjes te schilderen. Van zijn leermeester Carel van Mander kreeg de jonge Haarlemmer, die als klein kind met zijn ouders was gevlucht uit Vlaanderen, vermoedelijk te horen dat los schilderen veel moeilijker was dan nauwkeurig. Maar Hals schilderde vanaf begin af aan los. Hij moet wel een onafhankelijke geest zijn geweest, sommige tijdgenoten noemden hem zelfs ‘frivool.’
Wild, onafhankelijk, frivool: betekende dat voor een schilder niet een armoedig bestaan?
‘Dat viel in het geval van Hals waarschijnlijk wel mee. De schilder bleef vrijwel zijn gehele leven in Haarlem, met een kort, onsuccesvol uitstapje naar Amsterdam. In Haarlem zat zijn klandizie, waarvoor hij, voor gemiddeld 60 euro per geschilderd persoon, maar liefst zes tot tien schilderijen per jaar maakte. Met zo rond de 400 gulden per jaar moest de katholieke kunstenaar zijn vrouw en circa tien kinderen ook nog onderhouden. Maar ik denk: hij deed wat hij leuk vond en hij was er goed in. Zodoende werd hij misschien niet zo welvarend als een rijke schilder als tijdgenoot Peter-Paul Rubens, maar hij was zeker ook niet arm.’
‘Hals’ regelmatige inkomsten uit zijn atelier stonden niet in de weg aan een eigen manier van schilderen. Zijn vrolijke stijl was immers zijn unique selling point. Sommige mannen - vrouwen wilden vaak toch traditioneler mooi en serieus geschilderd worden – staan op Hals’ schilderijen vrolijk over een armleuning gebogen, wippend op een stoel of breed lachend. Welgestelde mannen, voor Hals’ stijl doorgaans sober en serieus afgebeeld, vonden het kennelijk juist een statussymbool om in Hals’ nieuwste, artistieke rages te poseren, en dan ook nog een echte ‘Hals’ in huis te hebben.’
Een vrij tevreden leven voor Frans Hals dus. Brengt hij die blijmoedigheid ook over in de topstukken van het Rijksmuseum?
‘Ik ben bijvoorbeeld dol op De lachende cavalier, een werk dat normaal prominent in Londen hangt, maar nu in de tentoonstelling te zien is. Die borduursels, die blik, die houding: wie was deze man? Met een glimlach, die toch ook wat dedain uitstraalt. Was hij nou een leuke edelman of een verschrikkelijk persoon?
‘Ook tekenden Hals andere, vaak wat kleine schilderingen die iedereen op de markt kon kopen, om wat bij te verdienen. Een ‘Malle Babbe’ -een mentaal achtergestelde vrouw -, breeduit lachende vissersjongens en een zwart geschminkte toneelspeler. Zeker de latere, nog lossere werken zijn echt mijn favoriet.’
Emeritus hoogleraar kunstgeschiedenis Frans Grijzenhout specialiseerde zich meer dan elf jaar lang in 17e-eeuwse kunst. Het meeste onderzoek deed Grijzenhout naar Frans Hals, bijvoorbeeld naar de relatie tussen Hals en enkele doopsgezinden die afgebeeld zijn op zijn schilderijen. Eerder gaf de oud-UvA-hoogleraar in Spui25 ook al een open programma over Vermeer; dit jaar kan iedereen, tegen betaling, een cursus bij hem volgen over Frans Hals.
‘Ook het Huwelijksportret van Isaac Massa en Beatrix van der Laen vind ik erg fijn. Normaliter werden echtparen ernstig en los van elkaar afgebeeld. Maar deze twee heeft Hals enorm relaxed naast elkaar zittend getekend. Zo lief eigenlijk; beiden glimlachend, zij met haar hand rustend op zijn schouder. En met de vrouw als middelpunt van dit fantastische portret.’
Zoveel bijzondere schilderijen, hoe gaat het Rijks daar mee om?
‘Ik vind het wel een beetje jammer dat de ‘De lachende cavalier’ minder sprankelend naar voren springt, misschien heeft dat met belichting te maken. En de laatste regenstukken komen door de krappe ruimte niet helemaal tot hun recht. Maar er is ontzettend veel van zijn mooiste werk te zien, ik blijf iedereen die ik ken steeds maar meenemen naar de tentoonstelling. Zo’n grote monografie is uniek. Al had ik het ook wel mooi gevonden om toch een werk van Hals’ jongere broer Dirk, tevens schilder, te zien ter vergelijking. Maar dat is echt een keuze van het Rijks.’
In ieder geval zijn er nu maar liefst vijftig typische werken te zien. Maar zijn typerende, losse stijl, past die wel in onze huidige, strakke leventjes?
‘Het is denk ik niet voor niets dat tentoonstelling van Johannes Vermeer maar liefst 900.000 kaarten verkocht. Voor de huidige tentoonstelling over Frans Hals zijn tot dusver, binnen twee maanden, 200.000 tickets verkocht. Mensen zijn mogelijk meer op zoek naar de verstilling en evenwicht. Die rust vind je meer terug in Vermeers schilderijen. Vermeers werken zijn bijna filosofisch, met ingewikkelde man-vrouwverhoudingen, perfecte ruimtelijke verhoudingen en toch wat pretenties. Hals was niet zo gecompliceerd.’
‘Misschien daarom is er ook niet veel onderzoek naar hem gedaan. Over Vermeer zijn planken vol geschreven, over Rembrandt boekenkasten. Toch was het Hals die met zijn losse toets juist enorm goed personen weergaf, al had hij niet de diepzinnige verwijzingen van Vermeer. Maar bleek hij daarmee wel een inspiratie voor de 19e-eeuwse impressionisten als Monet, Manet en Renoir, die ook met zeer losse penseelstreken kunst maakten.’
Kan Hals ons in 2024 dan juist meer leren dan andere schilders als Vermeer en Rembrandt?
‘Rembrandt komt op mij over een getroebleerd man. Zijn werk was zeker gelaagd, verwees naar de schilderingen van andere kunstenaars en zijn schilderijen vereisen meer denkwerk. Hoewel hij misschien wel van Hals’ losse schilderstijl heeft geleerd, zocht Rembrandt grenzen op, ging eroverheen, maar hij ging er uiteindelijk ook aan ten onder. Rembrandt was enorm ambitieus, wilde grote historische stukken optekenen en was er steeds op gebrand wereldberoemd worden.’
‘Hals voelde die druk niet zo, denk ik. Hij stelde de wereld, en ook zichzelf, niet zoveel moeilijke vragen. Hij deed gewoon waar hij goed in was, zijn hele leven lang, en dat zie je terug in zijn hartverwarmende schilderijen. Hij was tevreden met zijn bestaan. Frans Hals maakt je gewoon simpelweg gelukkig.’
