UvA-gebouwen | Oudemanhuispoort: centrum voor de rechtswetenschap

Dat is niet altijd zo geweest. In het begin van de zeventiende eeuw was het Oude Mannen en Vrouwen Gasthuis ‘een van de parels aan de kroon van de stad’, schrijf historicus Jurjen Vis in zijn boek De Poort, de Oudemanhuispoort en haar gebruikers 1602-2002. Bezoekers merkten in die tijd op dat het pand te mooi was voor zijn bestemming: een bejaardentehuis.

Schaamarmen

Voor het bejaardentehuis kwamen in aanmerking ‘poorters van AmsterdamAl in de dertiende eeuw werd er in Amsterdam onderscheid gemaakt tussen inwoners en poorters. Poorters hadden méér rechten en privileges dan inwoners. van vijftig jaar en ouder, die bovendien vrij van kinderen en schulden en ongehuwd moesten zijn’. De OMHP was niet voor de allerarmste, zo blijkt uit de paklijst die de bewoners moesten inbrengen. Zo moesten ze onder andere beschikken over een goed bed, drie dekens, twee kussens, zes lakens, zes slopen, zes goede hemden en twee lossen guldens. Dat bedrag was bedoeld voor de begrafenis.

Het huis was bedoeld voor de schaamarmen, de verarmde ‘middenstanders’ aan wie niet was af te zien dat ze in armoede waren geraakt. Tegen het einde van de achttiende eeuw maakten ook de schaamarmen langzaam plaats voor bewoners die een inkoopsom meebrachten.

‘Op de dijk gezet’

In het tehuis ging het er tot het midden van de zeventiende eeuw vaak streng aan toe. Anders dan bij een klooster mochten de bewoners na het ontbijt het gesticht verlaten. Als ze om elf uur maar weer binnen waren voor het middageten en ’s avonds om zes uur voor het avondeten. Ook dienden ze binnen te zijn voor de sluitingstijd om acht uur ’s avonds, in de winter een uur eerder. Wie de regels aan zijn laars lapte werd volgens het oudste regelement zes weken ‘op de dijk gezet’. Dat hield in dat de bewoners niet welkom waren bij de maaltijd. Op dronkenschap stond een zesweekse verbanning uit het huis.

Oude vrouwen

De naam Oudemanhuispoort is eigenlijk vreemd, wanneer je bedenkt dat halverwege de achttiende eeuw er bijna twee keer zoveel vrouwen als mannen in de OMHP woonden. 115 vrouwen en 51 mannen. Ook in 1809 bleef de verhouding gelijk met 75 vrouwen en 32 mannen. De verschillen zijn te verklaren door de hogere levensverwachting van vrouwen en het feit dat mannen op latere leeftijd vaak een tweede of zelfs derde huwelijk namen. Ook in het bestuur zaten vrouwen: vier regenten en drie regentessen.

Noodhospitaal

Toen in de eerste helft van de negentiende eeuw de cholera-epidemieën Europa bereikten, deed het Oudemanhuis dienst als noodhospitaal. Het huis was fysiek goed af te schermen en lag dicht bij het Binnengasthuis. Over de bewoners hoefde men zich geen zorgen te maken, dat waren er nog maar een handjevol. Sinds 1810 waren de aantallen teruggelopen en eind 1831 woonden er nog slechts een dertigtal ouderen.

Na een intermezzo waarin de OMHP onderdak bood aan de Koninklijke Academie der Beeldende Kunsten (1836-1870) en het Museum van der Hoop (1855-1885), de voorloper van het Rijksmuseum, kwam het gebouw in 1880 in handen van de Universiteit van Amsterdam. De OMHP vormde toen het middelpunt van de universiteit die toen nog bestond uit een aantal kleinere gebouwen in de binnenstad.

(Lees verder onder de afbeelding.)

Te klein en onaanzienlijk

Vanaf die tijd blijft de universiteit groeien. In 1920 was het aantal rechtenstudenten in de OMHP verdubbeld ten opzichte van 1900, van 118 naar 227, en de letterenstudenten van 51 naar 258. De impressies uit studentenbladen rond 1915 waren er duidelijk over, de OMHP was te klein en onaanzienlijk. Ook zou de oorsprong als oudemannenhuis niet passen bij de aard van de universiteit. Terwijl het gebouw in de achttiende eeuw juist als te voornaam en deftig werd beschouwd voor een liefdadigheidsinstelling. Vanaf de jaren 20 sloeg de stemming om en kwam er meer oog en trots voor de schoonheid van de Poort.

Tegen de jaren vijftig loopt de UvA tegen haar grenzen aan: de universiteit ‘puilt uit de poort’. Vanaf die tijd is de universiteit zich meer over de stad gaan verspreiden, naar Roeterseilandcampus, en later in de jaren zeventig ook naar de Watergraafsmeer. Eens het hart van de universiteit, sinds de verhuizing van de rechtenfaculteit in 2017 is de Oudemanhuispoort eerder een overlooppand dat door alles en iedereen wordt gebruikt.

Restauraties

In de geschiedenis is de OMHP meerdere keren drastisch verbouwd. Ook nu liggen er plannen voor renovatie van het complex, zo staat in de conceptbegroting van de UvA 2023. Tijdens de renovatie van de OMHP wordt er een tekort aan onderwijsruimten verwacht. Werkgroepzalen kunnen worden opgevangen door gebruik van de UB Singel te verlengen. Maar de beschikbaarheid van de vijf hoorcollegezalen in de OMHP zal een knelpunt gaan vormen tijdens de renovatie.

Architectenbureu Frits van Dongen won de competitie voor de restauratie en uitbereiding van de Oudemanhuispoort. Eind 2021 is Van Dongen gestopt met zijn architectenbureau. Architecten Cie heeft de opdracht overgenomen en werkt verder met het ontwerp van Van Dongen dat teruggaat naar de gebouwstructuur in 1757. Zo moet de OMHP zowel de geschiedenis als de toekomst van de UvA vertegenwoordigen, en weer het academisch centrum worden van hartje Amsterdam.

Dit is het eerste deel uit ons tweeluik over de Oudemanhuispoort. Lees donderdag ons verhaal met boekverkoper Frans Roggen.