In tijden van corona dreigen gezondheidsrechten en privacy van patiënten en burgers te worden ondergesneeuwd. Is dat erg of is dat het nieuwe normaal? Of gaat het om het reeds bestaande normaal? Anniek de Ruijter, hoofddocent Europees gezondheidsrecht en onderzoeker van de Europese coördinatie van grote ziekte-uitbraken: ‘We moeten goed bedenken dat de inbreuken die ten tijde van de crisis worden gedaan zullen doorwerken als de crisis voorbij is.’
U valt met uw expertise wel met de neus in de boter. Doet Europa als instituut het goed in deze corona-uitbraak?
‘Als het gaat om de Europese gezondheidswetgeving en regelgeving, dan doet Europa het in elk geval beter dan ten tijde van de varkensgriepuitbraak, maar ook nu blijkt weer dat Europese solidariteit in een crisis onder grote druk komt te staan. Uiteindelijk zijn de individuele lidstaten verantwoordelijk voor het waarborgen van de gezondheid van hun burgers. Dat gaat in sommige gevallen moeilijk samen met een gevoel van verantwoordelijkheid voor wat er in de andere EU-landen gebeurt.’
Daar is ook kritiek op: elk land doet wat hem het beste lijkt, zonder dat er sprake is van Europese coördinatie.
‘Het idee van “eigen land eerst” is ook wel weer een beetje te simplistisch. De omvang van de uitbraak verschilt per land en lidstaten reageren daarom verschillend op zo’n uitbraak. De gezondheidszorg is bovendien nationaal bepaald, zowel qua budget als qua gezondheidscultuur. In veel Zuid-Europese landen gaan mensen direct naar een dokter als hen iets mankeert en zonder antibiotica gaan ze niet weg. Hoe we met deze uitbraak omgaan hangt heel erg af van het vertrouwen dat burgers hebben in hun eigen nationale instituties en de aard van de relatie die burgers hebben met hun eigen overheid.’
Hoe ziet de Nederlandse gezondheidscultuur eruit?
‘Wat je nu goed ziet is dat we toch nog best vertrouwen hebben in de experts, in de wetenschappers van het RIVM, en in de overheid. Daar heeft die intelligente lock-down ook mee te maken. In andere landen wordt harder of minder hard ingegrepen, afhankelijk van hoeveel effect de overheid denkt dat zo’n maatregel kan hebben. Dat hangt ook af van de inschatting van wat burgers accepteren en dus in praktijk zullen brengen. Een extreem strenge maatregel waar vervolgens niemand zich aan houdt heeft minder effect dan een maatregel die mensen acceptabel vinden in het licht van het risico. Allerlei vragen rondom dit virus zijn overigens nog niet beantwoord en ook die bepalen de manier waarop een overheid optreedt. Wat is bijvoorbeeld de impact van het virus op ongeborenen? Of welke andere aandoeningen maken patiënten kwetsbaarder voor corona. Daarover is nog te weinig bekend en daar kun je lastig beleid op maken.’
Komen grondrechten in het geding bij een dergelijke pandemie?
‘Zodra de autoriteiten bij een dergelijke ziekte-uitbraak maatregelen nemen en ingrijpen kunnen allerlei individuele rechten onder druk komen te staan, zoals het recht op vrijheid en het recht op lichamelijke integriteit en privacy. We hebben een Wet publieke gezondheid, die de publieke gezondheidszorg regelt, inclusief de bestrijding van infectieziektecrises en de isolatie van personen die gezondheidsgevaren kunnen opleveren. Aan die wet moet iedereen zich houden, ook de overheid. Deze wet biedt ook de mogelijkheid inbreuk te maken op de genoemde rechten, maar nooit meer dan nodig om corona te bestrijden.’
Privacy is ook een grondrecht. Komt onze privacy onder druk te staan nu de overheid allerlei maatregelen neemt om de crisis te bezweren.
‘Privacy komt altijd onder druk te staan bij een dergelijke grootschalige ziekte-uitbraak. Overheden mogen het recht op privacy inperken als de gezondheid van burgers onder druk komt te staan. Belangrijk is dat deze inperking proportioneel is. Als je alle privacy overboord gooit dan is de ziekte misschien bestreden, maar blijft er een rechtsstaat over die we misschien niet willen.’
Moet het toegestaan worden om telefonische contacten van een coronapatiënt te traceren om andere potentiële patiënten op te sporen?
‘Het traceren van contacten is nu ook mogelijk op basis van EU-regelgeving. Dat kan altijd bij een uitbraak of dreiging van een besmettelijke ziekten, ook zonder technologie. Waar het om gaat is dat ook hier proportionaliteit wordt betracht. Het moet zinnig zijn om dergelijke technologie in te zetten om de uitbraak te bestrijden. Als dat niet zinnig is, kun je het net zo goed niet doen, want dan zijn er misschien andere methodes om de uitbraak terug te dringen. Je moet echt heel erg voorzichtig zijn met dergelijke maatregelen.’
Dus privacy is niet van ondergeschikt belang in de strijd tegen corona?
‘Zeker niet. De bescherming van een privéleven, privacy, de bescherming van persoonsgegevens zijn van groot belang om het vertrouwen van de burgers in de overheid ook vast te houden. Vertrouwen creëert vertrouwen. Een te grote inbreuk in de privacy van burgers kan averechts werken bij de bestrijding, als ze er dan alles aan gaan doen om de rol van de overheid zoveel mogelijk buiten te houden. Zo werkt het ook op kleinere schaal. Het medisch beroepsgeheim is er ook om het vertrouwen van patiënten in de zorg en de dokter vast te houden, anders zullen mensen minder geneigd zijn hun medische problemen te delen.’
Angst als leidraad.
‘Als mensen bij een grote ziekte-uitbraak bang worden om te delen dat ze ziek zijn, of uit eigen beweging mee te werken en te delen met wie ze in contact zijn geweest en waar ze zijn geweest dan komt dat de bestrijding van de ziekte niet ten goede. Hiernaast moeten we goed bedenken dat de inbreuken die ten tijde van de crisis worden gedaan zullen doorwerken in ons rechtsleven en in de samenleving als de crisis voorbij is.’
Vanwege de corona-crisis zijn ook rechtbanken gesloten. Vindt u het acceptabel dat mensen hun recht nu niet kunnen halen?
‘Het hangt ervan af waar het over gaat. De rechtbanken zijn nog wel open voor spoedzittingen. Ik denk dat het voor mensen die door corona langer in de gevangenis zitten niet door de beugel kan om mensen het recht op toegang tot de rechter te ontzeggen. Bovendien zijn instellingen waar veel mensen relatief dicht op elkaar leven ook brandhaarden voor verdere verspreiding van corona. Voor deze mensen moet er dan wel toegang tot de rechter komen via skype of iets dergelijks, lijkt me. Een heel aantal andere dingen kunnen denk ik wel even wachten.’
Wat vindt u van de zogenoemde triage, waarbij op basis van leeftijd wordt besloten wie gebruik van de intensive care mag maken en wie niet.
‘Ja, ik vind dat de discussie moet worden gevoerd binnen de medische professie, misschien geholpen met wat uitmuntende juristen. Vanuit het gezondheidsrecht is triage, ook in de dagelijkse medische praktijk, een kwestie van overeenstemming over een professionele standaard, die vooral wordt gevormd door wat medisch zinvol handelen is, gegeven de omstandigheden. Ik geloof niet dat het zinnig is om het te hebben over de mogelijkheid van triage puur op basis van leeftijd of gewicht, omdat dat niets te maken heeft in met de praktijk op de werkvloer, waar meerdere factoren mee zullen spelen. Het is niet heel behulpzaam om als samenleving extra druk op dokters te zetten door hen tot leeftijdstriage te verplichten. Laat hen in godsnaam onderling beslissen hoe ze patiënten behandelen.’