‘De UvA is heel erg voor open science, maar wetenschappers moeten ook kunnen publiceren waar ze willen’
Over iets meer dan een jaar moeten bijna alle publicaties van Nederlandse wetenschappers open access gepubliceerd worden. De presentatie van het plan dat dit moet realiseren, Plan S, leidde zowel tot hosanna als tot kritiek. Wat gaat de UvA doen? En wat is open science precies? Frans Oort, UvA-coördinator open science, geeft antwoord. ‘Open science dient de vooruitgang van de wetenschap.’
Wat houdt open science precies in?
‘Er is geen eenduidige definitie van open science. Maar wat je in ieder geval kunt zeggen is dat het gaat om een transparante manier van wetenschapsbeoefening, waarbij veel samenwerking is en onderzoeksresultaten zoveel mogelijk gedeeld worden. Open science betreft het hele domein van wetenschapsbeoefening: de Europese Commissie onderscheidt acht aandachtsgebieden, waarvan wetenschappelijk publiceren er één is. Alle wetenschappelijke publicaties moeten algemeen beschikbaar zijn, voor iedereen, zowel binnen als buiten de universiteit. Maar bij open science gaat het niet alleen om het beschikbaar stellen van wetenschappelijke publicaties, het gaat ook om het delen van instrumentarium, protocollen, tests en vragenlijsten, software en onderzoeksdata.’
Maar kan dan iedereen met jouw data aan de haal gaan?
‘Als de UvA en andere universiteiten al hun data beschikbaar stellen, kan het gebeuren dat grote commerciële partijen die data verzamelen, daar meerwaarde aan geven en vervolgens wetenschappers voor toegang laten betalen. Dat zou betekenen dat universiteiten moeten betalen om de door hen zelf verzamelde gegevens te gebruiken. Het kan zomaar zijn dat die kosten zo hoog worden dat het bijna niet meer te betalen is.
Universiteiten willen voorkomen dat het met onze data dezelfde kant op gaat als met onze wetenschappelijke artikelen. Onze onderzoekers doen onderzoek, schrijven artikelen, beoordelen andere artikelen en werken in tijdschriftredacties, maar de universiteit moet uiteindelijk wel betalen om al die artikelen te kunnen lezen. Bij onderzoeksdata zijn er bovendien nog allerlei onduidelijkheden rond eigenaarschap, copyright, informed consent, vertrouwelijkheid, embargo- en bewaartermijnen. Ook zijn juridische problemen nog niet opgelost, zoals de verschillen in wetgeving tussen landen. Hierdoor kunnen op dit moment nog niet alle data gedeeld worden.’
Waarom moeten we open science willen?
‘Open science dient de vooruitgang van de wetenschap. Soms wordt de wetenschap te veel gestuurd door verkeerde motieven. Sommige onderzoekers willen bijvoorbeeld per se in prestigieuze tijdschriften publiceren om een goede beoordeling van hun leidinggevende te krijgen. Tijdschriften vinden specifieke onderwerpen interessant en rapporteren meestal alleen significante resultaten. Open science geeft onderzoekers meer vrijheid in hun keuze van onderzoeksvragen, want bij open science zijn wetenschappers voor hun beoordeling minder afhankelijk van aantallen publicaties in bepaalde prestigieuze tijdschriften.’
Wat is het verschil tussen open science en open access?
‘Open access is een van de aandachtspunten in een van de acht deelgebieden van open science. Een van de acht deelgebieden gaat namelijk over wetenschappelijk publiceren. Daarbij gaat het veel over open access en publicaties in wetenschappelijke tijdschriften. Open access is nu actueel doordat Plan S is afgekondigd. In dit plan staat dat vanaf 1 januari 2021 alle wetenschappelijke artikelen over onderzoek dat door NWO gesubsidieerd is voor iedereen toegankelijk moet zijn.’
Hoe kunnen Nederlandse universiteiten hun artikelen openbaar maken?
‘Universiteiten hebben nu abonnementen op wetenschappelijke tijdschriften. Plan S stelt dat je als universiteit moet publiceren op plekken waar lezers geen abonnement nodig hebben en waar artikelen algemeen beschikbaar zijn. Sommige abonnementstijdschriften willen artikelen wel algemeen beschikbaar stellen, maar dan moet de auteur extra betalen, bijvoorbeeld een open access fee van 5.000 dollar. Dan krijgt het tijdschrift dus tweemaal geld, zowel voor het abonnement als voor open access. Maar onderzoekers kunnen er ook voor kiezen om in universitaire repositories te publiceren.’
Wat zijn universitaire repositories?
‘Dit zijn verzamelplaatsen van universiteiten waar publicaties in eigen beheer gehouden worden. Deze zijn toegankelijk voor iedereen. Ze zijn alleen nog wel onaantrekkelijk voor onderzoekers, want het is soms een beetje een ratjetoe. De UvA probeert die nu samen met andere universiteiten aantrekkelijker te maken door ze samen te voegen tot een gezamenlijk publicatieplatform, de zogenoemde university journals. Deze krijgen dan de verschijningsvorm van wetenschappelijk tijdschriften, zodat ze er netjes uitzien, artikelen makkelijk in de archieven te vinden zijn, en de impact van de publicaties ook meeweegt. Deze repositories kunnen we dan ook gebruiken om data, software, reportages en protocollen in te publiceren.’
De meeste wetenschappers streven er alleen wel naar om in toptijdschriften te publiceren. Kan dit door open science straks niet meer?
‘Toptijdschriften werken allemaal met abonnementen. Met sommige uitgevers worden nieuwe contracten afgesloten, de zogenoemde big deals, inclusief open access. Maar niet met alle uitgeverijen lukt dat, bij Elsevier bijvoorbeeld niet. Extra betalen voor open access van individuele artikelen willen we niet, en is ook niet conform Plan S. Een voorlopige tussenoplossing is om enige tijd nadat je artikel gepubliceerd is in een abonnementstijdschrift, bijvoorbeeld na zes maanden, het artikel via een universitaire repository beschikbaar te stellen of het op je eigen website te zetten. Commerciële uitgevers maken daar misschien bezwaar tegen, maar de Nederlandse wetArtikel 25fa Auteurswet, het zogenoemde amendement-Taverne. staat dat toe. De Universiteitsbibliotheek geeft meer informatie over hoe je dit kunt doen en kan je daarbij helpen.’
Voldoet dit wel aan Plan S?
‘Nee, want daarbij geldt niet dat jouw publicatie pas na een half jaar open access moet zijn, maar juist onmiddellijk. Verder moeten volgens Plan S alle artikelen van het tijdschrift waarin jij publiceert open access zijn.’
Hoe wil de UvA open science gaan toepassen?
‘De UvA is heel erg voor open science en open access, maar vindt wel dat wetenschappers moeten kunnen publiceren waar ze willen. Voorlopig streven we naar compromisoplossingen: nieuwe deals met grote uitgeverijen, bijvoorbeeld door behalve voor het abonnement ook voor open access te betalen. Dit is alleen niet conform Plan S, want dat eist dat we publiceren in tijdschriften die volledig en voor iedereen open access zijn – en niet alleen voor universiteiten die zo'n deal hebben gesloten. Maar dat plan gaat pas op 1 januari 2021 in. Wie weet zijn tegen die tijd de onderzoeksfinanciers dan ook wat minder strikt in naleving van Plan S.’
Betekent dit dat de UvA Plan S niet volgens de regels gaat uitvoeren?
‘De UvA onderschrijft de doelen van Plan S, maar ijvert ook voor behoedzaamheid. Het nastreven van de doelen van open science moet de wetenschap dienen en we willen de belangen van de universiteit en haar onderzoekers niet uit het oog verliezen. Aan de andere kant bereiden we ons zo goed mogelijk voor op strikte naleving van Plan S en blijven we ook aandringen op compromisoplossingen die gemakkelijker uitvoerbaar zijn.’
