‘University presses zijn het beste middel voor snelle open access’
Plan S geeft de open access-beweging momentum, maar de praktische voorstellen zijn bedenkelijk, schrijft Gerard Kohler van de Universiteitsbibliotheek. ‘De universiteiten moeten vol inzetten op de ontwikkeling van de university presses.’
Vorige week stond op de voorpagina van de Volkskrant Plan S, het plan dat de weg vrij moet maken voor volledige open access. Twee dagen later stond in de kolommen van diezelfde krant dat de redactie van een open access-tijdschrift zich terugtrekt omdat de uitgever meer artikelen wil laten opnemen dan de redactie wil. Het is niets nieuws: wetenschappelijke output is al decennia een lucratieve business.
Prijsstijgingen
Al ruim twintig jaar voeren universiteitsbibliotheken actie tegen uitgevers. Die wetenschappelijke uitgevers verhoogden ieder jaar de abonnementsprijzen met 8 tot 10 procent en splitsten populaire titels op, om zo nog meer te verdienen. Bibliothecarissen konden weinig anders dan annuleringsronde op annuleringsronde laten volgen.
Met de toename van digitaal raadpleegbare tijdschriften boden uitgevers steeds vaker Ziggo-achtige bulkpakketten van tijdschriften aan. De universiteitsbibliotheken zwommen in deze fuik.
De uitgeverswereld groeide ondertussen uit tot een oligarchie: honderden kleine uitgeverijen legden het loodje of werden overgenomen door de Elseviers, Wileys of Springers van deze wereld. De daaropvolgende prijsverhogingen van grote pakketten tijdschriften (de zogenoemde big deals) leken vaak redelijk, maar door het uitruilen van abonnementen, het ontstaan van nieuwe titels en het shoppen van redacties bij uitgevers werden bibliotheken toch jaarlijks weer opgezadeld met extra kosten. Het gevolg was dat zij gedwongen waren contracten met kleine uitgeverijen op te zeggen en er een Mattheüs-effect ontstond waarbij enkel de grotere uitgevers overleefden.
Bibliothecarissen luidden de noodklok en eisten open access. Hiervoor werd aanvankelijk weinig steun gevonden bij de bestuurders van universiteiten. Dat veranderde toen de missie ideologischer werd en veranderde in ‘toegang tot wetenschappelijke output voor iedereen’. Vanaf dat moment kwam de wind in de zeilen en verschenen er Open Access-uitgevers. Dat waren er zelfs zoveel dat een Amerikaanse collega een zwarte lijst van Predator Open Access-uitgeversUitgevers die wetenschappers die willen publiceren een hoge fee vragen en daar vervolgens geen peer review tegenover zetten. opstelde.
Steun
In Nederland is sinds vijf jaar het motto dat alle wetenschappelijke artikelen vanaf 2020 open access toegankelijk moeten zijn. De Vereniging van Universiteiten onderhandelt daarover met de grote uitgeverijen, met wisselend succes. De steun van de politiek is er en nu is die met Plan S overduidelijk.
De vraag is echter of de visie van Plan S realistisch is. Kennelijk verwacht de coalitie achter Plan S dat universiteiten de collectiebudgetten gaan inzetten voor de financiering van open access. In Nederland is hier ongeveer 80 miljoen voor nodig, terwijl het collectieve tijdschriftenbudget ongeveer de helft bedraagt.
Wat moeten we dan doen? Plan S heeft de open access-beweging duidelijk momentum gegeven, ook al ontbreken er grote spelers als de VS, Duitsland, Zweden en de Aziatische landen. Daarnaast is het goed te beseffen dat grote titels als Science en door wetenschappers gevulde vakbladen als de Harvard Business Review nooit Open Access zullen worden.
Er moet nu lef getoond worden en stevig doorgepakt worden. Er moet de komende tijd flink meer geld bij de collectiebudgetten. De universiteiten moeten vol inzetten op de ontwikkeling van de university presses en de hedendaagse mogelijkheden benutten om al die lokale presses tot bijvoorbeeld gespecialiseerde overlay-tijdschriftenDigitale tijdschriften die links geven naar gepeer-reviewde artikelen op een preprint-server. en university journals, een soort preprintservers, waar uitgevers als ze belangstelling hebben zelf in actie kunnen komen om peer reviewed te publiceren. De techniek is er. De wil ook wel. Nu het lef.
Gerard Kohler is hoofd informatiediensten UB Amsterdam.
