Anne van Grevenstein, hoogleraar praktijk van conservering en restauratie aan de UvA, coördineerde een grootscheeps onderzoek naar de staat van het Gentse altaarstuk van de gebroeders van Eyck, in de volksmond ‘Het Lam Gods’. Nu heeft ze advies gegeven voor een grootscheepse restauratie. ‘Je moet het óf goed doen, óf niet’.
Het is nog steeds niet helemaal duidelijk hoe de gebroeders te werk gingen bij het vervaardigen van het schilderij. Hun oog voor natuurlijk detail en menselijke emoties was revolutionair in 1432, en velen zijn sindsdien met de schildering op de loop gegaan. Tweemaal verstopt voor beeldenstormers, bijna vergeven aan Elisabeth van Engeland, meegetroond naar Parijs door Napoleon en verkocht aan koningen en musea: de panelen met Adam, Eva, heiligen en engelen hebben heel wat van Europa gezien. Er staat zelfs een speciale clausule in het Verdrag van Versailles om alle verspreide delen te herenigen in Gent. Duitse troepen namen het twintig jaar laten weer net zo makkelijk mee terug naar Duitsland, maar inmiddels hangt het altaarstuk al weer een paar decennia op zijn oorspronkelijke plek in Gent.
Gelukkig lijkt het altaarstuk zijn zwerftochten wonderwel te hebben doorstaan.
Hoe staat het ervoor met de restauratie?
'We hebben tot nu toe twee dingen gedaan. In 2010 was er een diagnostisch onderzoek, om te kijken wat voor restauratie er nodig was. Dat werd gefinancierd door de Getty Foundation. NWO Nederland was verantwoordelijk voor het beheer. Daarnaast is een urgentie conservatie uitgevoerd, met steun van de Vlaamse overheid. Maar dat is slechts het eerste gedeelte; uitvinden wat er aan de hand was, en wat er nu te doen staat. Daarbij hebben Ron Spronk, hoogleraar in Nijmegen en Queens University in Canada, en ik een coördinerende rol gehad. Wij hebben een onderzoeksrapport uitgebracht met het advies voor een ingrijpende restauratie: je moet het óf goed doen, óf niet. Die wordt nu openbaar aanbesteed. Bij die restauratie zal ik zelf niet actief betrokken zijn, ik ga binnenkort met emeritaat. Ik blijf wel onderzoek doen naar het altaarstuk en zal een adviserende rol vervullen voor de ‘kerkfabriek’ -- zo noemen ze een kerkbestuur in België -- van de Sint Baafs Cathedraal.'
Kon u, als coördinator, wel zelf met het altaarstuk aan de slag?
'O ja! Ik kon schoonmaakproefjes doen en overleggen met het team onderzoekers. Kijk, ik ben gevraagd om dit diagnostisch onderzoek te coördineren, omdat ik restaurator ben. Je gaat dan bijvoorbeeld kijken naar de conditie van de verf met een microscoop, maar er werd ook röntgen- en materiaaltechnisch onderzoek gedaan, de bèta-kant van de wetenschap dus. Het is erg interdisciplinair.'
Volgens de New York Times verdwijnt de expertise voor restauraties als deze, terwijl er nog geen jonge generatie naar voren is gekomen. Klopt dat?
'Nee, er zijn veel jonge mensen aan het werk. De uitvoerende teams die de restauratie doen zijn allemaal mid-career. We hebben ons ook ingezet voor goede opleidingen, onder meer aan de UvA. In de New York Times worden meer de specialisten bedoeld op het gebied van de houten drager van het altaarstuk. Daar hadden ze gelijk in, die experts zijn er maar weinig en daarom werd door de Getty Foundation geïnvesteerd in bijscholing. Gelukkig is gebleken dat een ingewikkelde behandeling van de houten panelen niet nodig is. Ondanks de rumoerige geschiedenis van het werk is het eigenlijk wel in redelijk goede staat.'
Ik vind dat groepje vrouwen links boven erg leuk, maar waarom kijken ze zo moeilijk?
'Dat zijn zingende engelen, ze proberen denk ik een moeilijke toon te bereiken. Juist in dat soort realisme waren de gebroeders van Eyck revolutionair. De overdracht van die moeite, bij het zingen van zo’n hoge C, dat is zo knap, zeker in 1432. Bij zogenaamde pre-Eyckiaanse schilders zag je soms al wel een klein beetje dat realisme, maar alleen in miniaturen. Zulk detail kwam echter niet voor, en dan nog op deze schaal; een altaarstuk van 3,5 meter hoog, en uitgeklapt 4,5 meter breed.'
Wat is uw lievelingsgedeelte van het altaarstuk?
'De kwetsbaarheid van Adam en Eva. Die transparantie, dat dat kon, dat ontroert me het meest.'
Anne van Grevenstein geeft op 30 oktober om 15.30 uur een lezing over de restauratie van Het Lam Gods in Museum Boerhaave in Leiden.
Het is nog steeds niet helemaal duidelijk hoe de gebroeders te werk gingen bij het vervaardigen van het schilderij. Hun oog voor natuurlijk detail en menselijke emoties was revolutionair in 1432, en velen zijn sindsdien met de schildering op de loop gegaan. Tweemaal verstopt voor beeldenstormers, bijna vergeven aan Elisabeth van Engeland, meegetroond naar Parijs door Napoleon en verkocht aan koningen en musea: de panelen met Adam, Eva, heiligen en engelen hebben heel wat van Europa gezien. Er staat zelfs een speciale clausule in het Verdrag van Versailles om alle verspreide delen te herenigen in Gent. Duitse troepen namen het twintig jaar laten weer net zo makkelijk mee terug naar Duitsland, maar inmiddels hangt het altaarstuk al weer een paar decennia op zijn oorspronkelijke plek in Gent.
Gelukkig lijkt het altaarstuk zijn zwerftochten wonderwel te hebben doorstaan.
Hoe staat het ervoor met de restauratie?
'We hebben tot nu toe twee dingen gedaan. In 2010 was er een diagnostisch onderzoek, om te kijken wat voor restauratie er nodig was. Dat werd gefinancierd door de Getty Foundation. NWO Nederland was verantwoordelijk voor het beheer. Daarnaast is een urgentie conservatie uitgevoerd, met steun van de Vlaamse overheid. Maar dat is slechts het eerste gedeelte; uitvinden wat er aan de hand was, en wat er nu te doen staat. Daarbij hebben Ron Spronk, hoogleraar in Nijmegen en Queens University in Canada, en ik een coördinerende rol gehad. Wij hebben een onderzoeksrapport uitgebracht met het advies voor een ingrijpende restauratie: je moet het óf goed doen, óf niet. Die wordt nu openbaar aanbesteed. Bij die restauratie zal ik zelf niet actief betrokken zijn, ik ga binnenkort met emeritaat. Ik blijf wel onderzoek doen naar het altaarstuk en zal een adviserende rol vervullen voor de ‘kerkfabriek’ -- zo noemen ze een kerkbestuur in België -- van de Sint Baafs Cathedraal.'
Kon u, als coördinator, wel zelf met het altaarstuk aan de slag?
'O ja! Ik kon schoonmaakproefjes doen en overleggen met het team onderzoekers. Kijk, ik ben gevraagd om dit diagnostisch onderzoek te coördineren, omdat ik restaurator ben. Je gaat dan bijvoorbeeld kijken naar de conditie van de verf met een microscoop, maar er werd ook röntgen- en materiaaltechnisch onderzoek gedaan, de bèta-kant van de wetenschap dus. Het is erg interdisciplinair.'
Volgens de New York Times verdwijnt de expertise voor restauraties als deze, terwijl er nog geen jonge generatie naar voren is gekomen. Klopt dat?
'Nee, er zijn veel jonge mensen aan het werk. De uitvoerende teams die de restauratie doen zijn allemaal mid-career. We hebben ons ook ingezet voor goede opleidingen, onder meer aan de UvA. In de New York Times worden meer de specialisten bedoeld op het gebied van de houten drager van het altaarstuk. Daar hadden ze gelijk in, die experts zijn er maar weinig en daarom werd door de Getty Foundation geïnvesteerd in bijscholing. Gelukkig is gebleken dat een ingewikkelde behandeling van de houten panelen niet nodig is. Ondanks de rumoerige geschiedenis van het werk is het eigenlijk wel in redelijk goede staat.'
Ik vind dat groepje vrouwen links boven erg leuk, maar waarom kijken ze zo moeilijk?
'Dat zijn zingende engelen, ze proberen denk ik een moeilijke toon te bereiken. Juist in dat soort realisme waren de gebroeders van Eyck revolutionair. De overdracht van die moeite, bij het zingen van zo’n hoge C, dat is zo knap, zeker in 1432. Bij zogenaamde pre-Eyckiaanse schilders zag je soms al wel een klein beetje dat realisme, maar alleen in miniaturen. Zulk detail kwam echter niet voor, en dan nog op deze schaal; een altaarstuk van 3,5 meter hoog, en uitgeklapt 4,5 meter breed.'
Wat is uw lievelingsgedeelte van het altaarstuk?
'De kwetsbaarheid van Adam en Eva. Die transparantie, dat dat kon, dat ontroert me het meest.'
Anne van Grevenstein geeft op 30 oktober om 15.30 uur een lezing over de restauratie van Het Lam Gods in Museum Boerhaave in Leiden.
