Anno 2023 ligt de menselijke cel op snijtafel bij De Anatomische Les
Reumatoloog Iain McInnes is optimistisch gestemd over betere reumamedicijnen, omdat wetenschappers steeds beter begrijpen hoe menselijke cellen met elkaar communiceren. Komende donderdag geeft hij de jaarlijkse Anatomische Les in een uitverkocht Concertgebouw. ‘Net als bij dansers, moet je bij cellen niet naar het individu kijken maar naar de hele groep.’
Als jonge dokter zag de Britse immunoloog Iain McInnes bij een familielid wat de auto-immuunziekte reumatoïde artritis kan aanrichten. Sindsdien bestudeert hij op celniveau de mechanismen die de ziekte veroorzaken. Inmiddels is McInnes een gerenommeerd wetenschapper in het artritis-onderzoek wereldwijd. Ook richtte hij een platform op waar farmaceutische bedrijven onderzoeksresultaten ontwikkelen tot klinische test en medicijnen. Komende donderdag is McInnes hoofdspreker bij publiekslezing de Anatomische Les in het Concertgebouw.
De Anatomische Les is een jaarlijkse medische publiekslezing op het snijvlak van geneeskunde en maatschappij, georganiseerd door Amsterdam UMC en de Volkskrant. De traditie, dit jaar voor de 30ste keer, is gebaseerd op het chirurgijnsgilde dat in de zestiende en zeventiende eeuw jaarlijks een openbare ontleding hield voor leken. Bij de moderne versie is traditiegetrouw ook een muzikale omlijsting.
Moleculair onderzoek is een stuk minder zichtbaar dan de anatomie van het menselijk lichaam. Stel dat u een cel in megaformaat op het podium zou kunnen krijgen, wat zou u dan laten zien?
‘Grappig, want ik begin mijn lezing met een terugblik op de zeventiende eeuw, toen het chirurgijngilde in Amsterdam een openbare snijtafelsessie organiseerde voor een breed publiek. Als je kijkt naar het originele schilderij De anatomische les waar een arm wordt ontleed, dan zien de chirurgijns de spieren, de gewrichten en het weefsel van de arm. Maar ze hadden niet de mogelijkheid om alles wat daaronder zit te begrijpen.’
‘Om antwoord te geven op je vraag: dan zou ik niet één cel laten zien, maar meerdere. Het is bijna als een groep dansers: dan kijk je vaak niet naar wat één danser doet maar hoe de groep samen beweegt. Zo werkt het ook bij reuma, verschillende cellen in het immuunsysteem vallen gezamenlijk de gewrichten aan en dat veroorzaakt de pijn en zwellingen. Stel je het publiek voor in het Concertgebouw: waarschijnlijk zitten de meeste bezoekers naast vrienden, familie of collega’s. Welke relaties hebben zij met elkaar en welke gesprekken? Hetzelfde willen we weten van de cellen in het menselijk lichaam. Tot voor kort was het alsof je de ruimte inkeek en alleen de vage contouren van een sterrenstelsel zag, zonder te weten welke planeten of sterren daar waren. Door de technologie van de afgelopen twintig jaar hebben we veel meer helderheid gekregen.’
En wat kunnen we met die kennis?
‘Daarmee kunnen we eiwitten in het immuunsysteem die reuma veroorzaken veel gerichter uitschakelen. Vijfentwintig jaar geleden legden reumamedicijnen een groot gedeelte van het immuunsysteem plat. Het resultaat was dat patiënten bijwerkingen en een verhoogde kans op infecties kregen. Met de komst van op maat gemaakte eiwitten (monoklonale antistoffen) konden we bepaalde eiwitten uit het immuunsysteem heel selectief blokkeren. Vergelijk het met een chirurg die een operatie opeens uit kan voeren met een scalpel in plaats van een sloophamer. Deze medicijnen, TNF-blokkers genaamd, waren een enorme verbetering voor veel patiënten. De uitdaging van de afgelopen twintig jaar was om te ontdekken hoeveel meer van deze moleculaire doelwitten we konden vinden. Inmiddels zitten we op vijf tot zes. Een hele vooruitgang, waarvan we nu tegen de grenzen oplopen. Voor de nieuwe generatie medicijnen hebben we namelijk een nog beter begrip nodig van de gedetailleerde gesprekken die er gaande zijn tussen cellen in het weefsel. Met ruimtelijke microscopieMet ruimtelijke microscopie kunnen wetenschappers onderdelen van menselijke cellen visualiseren in 2D of 3D en ten opzichte van andere cellen. kunnen we nóg verder kijken. Waar we eerst één tot tien eiwitten (van tot expressie gebrachte genen) konden zien in één cel, zien we er nu honderden tot zelfs duizenden. Die verandering is alsof je vanaf Europa het vliegtuig neemt naar Amerika in plaats van de boot.’
Het lijkt me ontzettend complex om al die eiwitten uit elkaar te houden. Liggen verkeerde metingen dan niet snel op de loer, zoals de Grieks-Amerikaanse epidemioloog John Ioannidis bij een eerdere Anatomische Les aankaartte?
‘Voor zover ik weet zijn er geen wetenschappelijke methoden die geen foutmarges hebben. De slimme wetenschapper anticipeert daarop en probeert met zoveel mogelijk verschillende methoden dezelfde vraag te beantwoorden. Als al die methodes op hetzelfde antwoord komen, dan beginnen we te vermoeden dat het antwoord wel eens zou kunnen kloppen. Het is waar dat de wetenschap zo goed is als de wetenschappelijke methoden die er op dat moment zijn. Wetenschap verandert voortdurend. De data van twintig jaar geleden bekijken we nu met andere ogen. Je kunt dat zien als een probleem of er rekening mee houden en bescheiden blijven over je resultaten.’
Wat wil u de Amsterdamse studenten meegeven?
‘Ten eerste, wees nieuwsgierig, de toekomst behoort toe aan de mensen die de beste vragen stellen. Ten tweede, technologie kan de wereld veranderen maar alleen als je de juiste vragen stelt. Dus, met goede vragen en goede technologie kunnen we een enorm verschil maken. Niet alleen voor reumatoïde artritis maar ook voor veel andere ziektes.’
