..jpg)
Hoe veranderen klassieke boeken door de eeuwen heen?
Hoe veranderen wereldberoemde boeken door de eeuwen heen? En is dat erg? Folia vroeg het emeritus-hoogleraar illustratie Saskia de Bodt naar aanleiding van haar pas verschenen boek Springlevend. ‘Elke tijd heeft z’n eigen versie van een verhaal, en daar is niets mis mee.’
..jpg)
Tijdens een vakantie in de Elzas struikelde Saskia de Bodt, emeritus-bijzonder hoogleraar illustratie aan de UvA, bijna over de illustraties uit het boek Mon Village van de Franse schrijver Oncle Hansi – van het glas waarin haar drankje geserveerd werd tot de uitgangborden in de stad. ‘Opmerkelijk, want toen het boek geschreven en getekend werd, vlak voor de Eerste Wereldoorlog, was Mon Village gewoon propaganda, een pamflet met anti-Duitse plaatjes. Nu was die betekenis totaal weg.’
Die ervaring vormde de aanleiding voor het boek Springlevend waarin De Bodt onderzoekt wat er gebeurt met twaalf klassieke boeken – zoals Pinokkio, Heidi en Nils Holgersson – vanaf het moment van verschijnen tot het cultuurtoerisme dat met het verhaal aan de haal gaat.
In die zoektocht kwam De Bodt vaak maar weinig tegen van het oorspronkelijke boek. ‘Alle boeken zijn veranderd,’ concludeert De Bodt. ‘Veel mensen zijn zich er niet van bewust dat de boeken die je nu in handen hebt niet dezelfde zijn als toen ze verschenen. De tekst kan veranderd zijn, de plaatjes, of allebei. Iedereen heeft bij wijze van spreken een eigen versie van Heidi in de kast staan. Zelfs de illustraties van De kinderen van Bolderburen zijn een paar keer aangepast.’
Bambi
Volgens De Bodt verandert een boek wanneer het niet meer in het tijdsbeeld past. ‘Alle boeken in Springlevend zijn geschreven tijdens een oorlog of oorlogsdreiging. Bambi is bijvoorbeeld een heel triest verhaal, het is een natuurverhaal en tegelijk een allegorie op de weer toenemende Jodenhaat in het interbellum gesymboliseerd door de reeën die zich nergens tegen verzetten.’
Na de Tweede Wereldoorlog paste die boodschap niet meer en maakte Walt Disney er een animatiefilm van. Hij verplaatste het verhaal naar Amerika en daar staat het woud van Bambi voor een burgerlijke, beschermde wereld. Een soortgelijke verandering zag De Bodt bij meer boeken. ‘Als ik zag met welke bevlogenheid die auteurs het boek geschreven hadden – ze wilden echt iets veranderen in de maatschappij – dan schrok ik vaak wel hoeveel er van de oorspronkelijke intenties verloren is gegaan.’
Toch rijst juist nu weer de vraag naar de oerversies van boeken. ‘In deze tijd van oorlogsdreigingen sluit de oorspronkelijke versie misschien weer beter aan,’ denkt De Bodt. ‘Ook hebben mensen de neiging om het boek in perspectief te zien en behoefte aan verdieping. Eind deze maand verschijnt er weer een Nederlandse vertaling van de oerversie van Winnetou, het grote opperhoofd, toch niet de minst omstreden klassieker.’
‘Dik’ of ‘lelijk’
Tegelijkertijd vindt er een discussie plaats over ‘kwetsbare’ woorden in kinderboeken. Zo werden de boeken van kinderboekenschrijver Roald Dahl begin dit jaar nog aangepast vanwege ‘beledigend’ taalgebruik. Dat gaat De Bodt een stap te ver. ‘Elke tijd heeft z’n eigen versie van een verhaal, en daar is niets mis mee. Je kunt Matilda (de hoofdpersoon in een boek van Roald Dahl, red.) bijvoorbeeld best een kleur geven, dat maakt niet uit voor het verhaal. Maar het stuit mij tegen de borst als je een hele goede literaire tekst gaat veranderen, dat doe je ook niet met een kunstwerk. Daar kom je niet aan. Wanneer Roald Dahl “dik” of “lelijk” opschrijft bedoelt hij dat in die literaire context ook juist kwetsend en daar moet je niet aan gaan sleutelen.’
Wel kan je een ander woord voor bijvoorbeeld ‘indiaan’ kiezen of je zou er een voetnoot bij kunnen zetten, suggereert De Bodt, om het woord in de huidige context te plaatsen. ‘Of je kunt een totaal nieuwe versie van het boek schrijven en het oude ernaast laten bestaan.’
Een lijst van woorden die niet meer gebruikt mogen gaat De Bodt wat te snel. ‘Wanneer een kleine groep – vaak in de Randstad – de boel wil veranderen, dan moet je dat niet op stel en sprong uit gaan voeren. Je moet het wel aankaarten, maar niet forceren. Dat soort veranderingen moeten langzaam gaan, net als met Zwarte Piet.’
Zweden
Springlevend eindigt in Zweden met Emiel van de Hazelhoeve, De kinderen van Bolderburen en andere boeken van Astrid Lindgren, boeken die De Bodt zelf ook graag las. ‘Die boeken zijn humanistischer – de kinderen mogen zijn wie ze zijn – dan veel oudere klassiekers waar het boek mee begint die vaak een nationalistische ondertoon hebben. Wat ik met Springlevend vooral ook wilde laten zien is dat er voor iedereen wel een eigen versie is en dat lezen verschrikkelijk leuk kan zijn. Ik hoop dat dit wordt opgepakt op basisscholen en in het middelbaar onderwijs, waar iedereen piept en klaagt over afnemende leesvaardigheid.’
In maart 2024 opent tentoonstelling over de personages uit Springlevend in Huis van het Boek in Den Haag.
Saskia de Bodt, medeauteurs: Annemiek Overbeek, Fia Dieteren, Anna C. Koldeweij en Henk van der Liet. Springlevend. Hoe klassieke boeken van betekenis veranderen (Uitgeverij Hoogland & Van Klaveren, 2023), ISBN: 9789089674203 Prijs: € 29,90
