Amsterdam en UvA tonen Joodse stadsverleden: ‘Nadruk ligt nog te veel op de oorlog’
Via een loofhut, een gaming-app en een stegentour willen UvA-onderzoekers het vroegere leven in de Joodse wijken zichtbaarder maken. Hoogleraar Joodse studies Bart Wallet: ‘Als je nu in Vlooienburg of Uilenburg rondloopt, herinnert vrijwel alles aan de Tweede Wereldoorlog.’
Ze vormden het hart van de Joodse buurt: Vlooienburg en Uilenburg – twee kunstmatig aangelegde eilanden in het centrum van Amsterdam. Échte volksbuurten waren het, met een armoedig, maar bruisend straatleven.
Tot de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Eind jaren ’40 was er vrijwel niets meer over van de twee Joodse wijken. Een groot deel van de bewoners werd gedeporteerd en vermoord. Hun achtergebleven panden verloederden, werden vervolgens gesloopt, en maakten plaats voor nieuwbouw.
Dat weerzinwekkende oorlogsverleden is de laatste jaren steeds wat zichtbaarder geworden in de voormalige Jodenbuurt. Neem de vorig jaar geplaatste gedenktegels op het Waterlooplein – deel van het vroegere Vlooienburg – ter nagedachtenis aan de afgevoerde Joodse bewoners. Of het Holocaust Namenmonument, iets verderop aan de Weesperstraat, dat in 2021 onthuld werd door de koning.
Het alledaagse leven
Sporen van het vervlogen, alledaagse leven van de Joodse bevolking op Vlooienburg en Uilenburg zijn daarentegen nauwelijks meer te vinden. ‘Als je daar nu rondloopt, is vrijwel alles wat je herinnert aan het vroegere Joodse leven, gericht op de Tweede Wereldoorlog,’ zegt Bart Wallet, hoogleraar Joodse Studies aan de UvA. ‘Het is heel goed dat dat gebeurt, maar het verhaal van het Joodse leven in deze wijken wordt helemaal níet verteld.’
De gemeente Amsterdam wil daar nu verandering in brengen, samen met de UvA en het Joods Cultureel Kwartier. Wallet gaat samen met zijn masterstudenten en onder leiding van postdoc Julia van der Krieke, ‘het verhaal van de Joodse buurten op een nieuwe, frisse manier vertellen.’
Hoe kun je het alledaagse leven van de Joodse bevolking op Vlooienburg en Uilenburg meer tot de verbeelding laten spreken?
‘We willen bijvoorbeeld een week lang een loofhut laten terugkomen in het straatbeeld. Tijdens het Joodse Loofhuttenfeest (waarbij de tocht van de Israëlieten – ze sliepen in hutten – naar het beloofde land herdacht wordt, red.) waren er allemaal loofhutjes te vinden in de Joodse buurt, waar mensen samen aten en praatten. Met een soort pop-up loofhut willen we dit verhaal toegankelijk maken voor alle Amsterdammers en in het bijzonder voor de buurtbewoners.’
‘Ook willen we rond het honderdjarig bestaan van het voormalige badhuis op Uilenburg een evenement organiseren. Dat zal gaan over hoe het stadsbestuur geleidelijk aan meer aandacht kreeg voor armoede en hygiëne in de stad. Mensen hadden in die tijd namelijk geen wasvoorzieningen thuis. Maar we zijn ook bezig met projecten, die wat langer zullen lopen. Zoals een podcast, waar buurtbewoners aan het woord zullen komen, en een gaming-app.’
Aan wat voor gaming-app moeten we denken?
‘Een die gericht zal zijn op een wat jonger publiek. Het is een speelse manier om het verhaal van de buurten te leren kennen. Het idee is dan dat je de buurten ingaat en allerlei dingen moet opzoeken op de gevels. Daar kun je vervolgens punten bij verdienen, zodat er ook een competitie-element in de app zit.’
Is er dan nog veel te zien op de gevels van het voormalige Vlooienburg en Uilenburg? Daar staan nu vooral gebouwen van na de Tweede Wereldoorlog.
‘Er is inderdaad van alles verdwenen. Als je Vlooienburg neemt, is dat goeddeels helemaal platgegooid. Daar is de Stopera bovenop gezet. Dus daar zal het vooral gaan om het vertellen van wat eronder begraven ligt. Maar je hebt er nog wel wát huizen staan, en de Mozes en Aäron-kerk, die een bijzondere plek innam in de joodse buurt. En natuurlijk de Waterloopleinmarkt, die ook een mooi Joods verhaal met zich meedraagt.’
‘Op Uilenburg heb je iets meer plekken die nog uit de 17e of 18e eeuw stammen. Verder is daar een diamantfabriek uit het eind van de 19e eeuw, en nog wat vroeg 20e-eeuwse panden, waar soms nog Joodse gevelstenen zichtbaar zijn.’
Onlangs hebben jullie ook met het onderzoeksteam een stegentour gedaan door de Joodse wijken. Waarom hebben jullie dat ondernomen?
‘Om een beetje gevoel te krijgen met het onderwerp en om uiteindelijk het verhaal van de stegen voor het voetlicht te brengen. Stegen zijn een typisch Amsterdams-grootstedelijk verschijnsel. Ze vertellen een belangrijk verhaal over de grootstedelijke bevolking. Veel Joodse families woonden in dat soort stegen; straatarm, soms in kelderwoningen.’
Merk je dat er ook vanuit de Joodse bevolking veel vraag is naar dit soort verhalen, in plaats van enkel verwijzingen naar het afschuwelijke oorlogsverleden?
‘Zeker, dat zagen we ook bij het presenteren van dit project in de Uilenburger synagoge. Het was leuk om te zien dat er bij de presentatie zowel veel buurtbewoners, als mensen uit de Joodse gemeenschap aanwezig waren. Maar ook rabbijnen, die zeiden: “Dit vinden we fantastisch, we zijn natuurlijk zichtbaar rond 4 en 5 mei, maar dit is voor ons ook een manier om het verhaal van het Joodse leven in Amsterdam te vertellen. We zien dat dit project dat gaat doen.”’
Willen jullie de huidige Joodse bevolking in Amsterdam ook betrekken bij deze verhalen?
‘We willen in feite twee groepen erbij betrekken. Enerzijds de huidige buurtbewoners van de Waterloopleinbuurt (het vroegere Vlooienburg) en Uilenburg. Anderzijds de nazaten van de mensen die daar vroeger gewoond hebben. Die laatste groep woont nu vooral in Amsterdam-Zuid, Buitenveldert en Amstelveen. De verhalen van de mensen die ooit op Vlooienburg en Uilenburg gewoond hebben, leven dus eigenlijk voort in andere wijken. Die willen we weer met elkaar verbinden.’
Waar kan zo’n project nog meer toe gaan leiden?
‘Het is een pilotproject. Dus we hopen dat we dit met onze partners ook kunnen gaan uitrollen naar andere buurten in Amsterdam. Denk aan aangrenzende buurten, zoals de Plantagebuurt. Maar we zijn ook al in gesprek met Amsterdam-Oost, om te kijken of we daar iets soortgelijks kunnen gaan opzetten.’
‘Binnen de afdeling willen we sowieso meer inzetten op dit soort samenwerkingen met de stad. Want we zijn een stadsuniversiteit. We zijn geworteld in Amsterdam.’
