.jpg)
Veldwerk in Chili #5 | Een cultuurschok en de balans opmaken
Studenten en hoogleraren van de UvA-onderzoeksgroep Mining for the Energy Transition bezoeken deze lente de Atacama-zoutvlakte in Chili, de plek met de grootste lithiumvoorraden ter wereld. Voor Folia doen verschillende groepsleden verslag van hun reis. Deze week Barbara Hogenboom, directeur van het Centre for Latin American Research and Documentation (CEDLA) en leider van de onderzoeksgroep.
.jpg)
De cultuurschok komt pas bij terugkeer. Ik ken dit wel van andere verre reizen, maar deze keer komt dat gevoel nog in Chili, wanneer ik na twee weken in de afgelegen Atacamawoestijn terugkom in de hoofdstad Santiago. De stadse hoogbouw, het verkeer en de vele mensen zijn een groot contrast met de lage, lemen huizen, stoffige zandwegen en stilte in San Pedro en de andere dorpjes die verspreid liggen over een paar oases. Daartussen een eindeloos wijds landschap omringd door vulkanen. En dat het er zo stil is, is niet gek: het gebied is zo groot als de helft van Nederland, maar zelfs met de toeristen en mijnarbeiders meegeteld, zijn er waarschijnlijk maar zo’n 15.000 mensen.
De energietransitie vergt grote hoeveelheden grondstoffen. Voor schone energietechnologieën zijn echter veel meer metalen en mineralen nodig dan voor het werken met fossiele brandstoffen zoals aardolie en steenkool. Omdat de vraag naar ‘schonere’ grondstoffen toeneemt, ontstaan sociale en ecologische spanningen op plaatsen waar deze grondstoffen worden gewonnen. Dat is ook zo bij lithium, een licht metaal dat wordt gebruikt voor de productie van batterijen voor elektrische voertuigen en energienetten. De vraag naar lithium zal naar verwachting de komende decennia blijven groeien.
Het onderzoeksproject Mining for the Energy Transition is interdisciplinair en kijkt naar economische, ecologische, technologische, sociale, politieke en zakelijke aspecten van het energiesysteem, de energietransitie en duurzame doelen. Het onderzoeksproject wordt gefinancierd door ENLENS (Energy transition through the lens of Sustainable Developments Goals), een van de interfacultaire onderzoeksprioriteiten van de UvA.
Als groep onderzoek doen in deze bijzondere omgeving van ‘s werelds grootste lithiumreserves is fascinerend en tegelijkertijd frustrerend. In wisselende groepjes bezoeken we overdag allerlei plekken en instanties en spreken we uiteenlopende mensen. ’s Avonds zijn we meestal uitgeput van de vele indrukken. Toch voelt het soms alsof we niet veel verder komen dan ‘scratching the surface’. Het feit dat alleen de twee lithiumbedrijven gedetailleerde informatie hebben over wat er in de diepe grond- en waterlagen gebeurt als gevolg van het industrieel oppompen van het lithiumhoudende pekelwater is echter niet alleen voor ons een probleem. Ook lokale organisaties, de gemeente en bezorgde burgers worstelen hiermee.
Op onze laatste dag lukt het nog net om drie medewerkers te spreken van de inheemse koepelorganisatie CPA (zie Alicia’s verhaal in aflevering 2 van deze serie). Met een deel van de inkomsten die ze via hun overeenkomst met een lithiumbedrijf ontvangen, hebben ze sinds kort een eigen milieuafdeling opgezet die onderzoek doet naar de gevolgen van de mijnbouw. Deze afdeling is groter dan die van de gemeente, die pas sinds 1980 bestaat en met een beperkte staf dit enorme gebied moet bedienen. De afwezigheid van de overheid is hier sowieso een veelgehoorde klacht. De lithiumhervorming die de progressieve president Boric binnenkort aankondigt zou wel eens voor een verandering kunnen zorgen. Tegelijkertijd versterken ook andere overheden hun relaties in Atacama: op bezoek bij mijnbouwbedrijf Albemarle horen wij dat de week ervoor de vicepresident van de Europese Commissie Margrethe Vestager er nog te gast was.
De inheemse organisatie CPA heeft niet de indruk dat ze de lithiumactiviteiten kunnen tegenhouden – en zijn ook blij met de inkomsten en kansen voor de lokale bevolking (zie Sanne’s verhaal in aflevering 3 van deze serie) – maar ze willen absoluut voorkomen dat de waterhuishouding van dit droge ecosysteem blijvend verstoord raakt. De vraag is alleen: hoe erachter te komen of er sprake is van overexploitatie en blijvende schade? Terwijl er nog nauwelijks kennis bestaat over de langetermijneffecten van het oppompen van lithiumhoudend water, geven de mijnbouwbedrijven hun metingsresultaten niet echt vrij en speelt de overheid tot nu toe een passieve rol (zie het verhaal van Paulien in aflevering 4 van deze serie). De lokale inheemse milieuafdeling is voorlopig ook erg voorzichtig met het delen van informatie met instanties van buiten, zoals wij.
.jpg)
Wat we wel van alle kanten horen is dat de lokale maatschappelijke en politieke verhoudingen heel snel verschoven zijn door de strategische betekenis van dit gebied voor Chili en de rest van de wereld. Niet alleen de lithiumbedrijven dragen een deel van hun inkomsten lokaal af, er is sinds kort bijvoorbeeld ook een initiatief van de Duitse automerken om hier te helpen met het oplossen van problemen met water. Met de komst van grotere belangen en geldstromen lijkt de verdeeldheid alleen maar te groeien en heerst er veel desconfianza (wantrouwen), ook binnen de lokale gemeenschap.
Maar ook zonder dat de exacte ecologische en sociale impact van het mijnen van lithium bekend zijn, is het helder dat onze energietransitie negatieve gevolgen heeft in landen als Chili. Het onderzoek van Julian (zie zijn verhaal in de eerste aflevering van deze serie) laat zien dat Europees beleid nu vooral gericht is op het veiligstellen en verduurzamen van de lithiumaanvoer. Maar dat is niet genoeg: er moet veel meer worden gedaan aan het verminderen van onze eigen ecologische en daarmee sociale voetafdruk, en dus werk worden gemaakt van een transitie in ons ontwikkelingsmodel. Hopelijk zullen toekomstige ENLENS-onderzoeksprojecten hier ook aandacht aan gaan besteden.
Dit is de laatste aflevering in de serie Veldwerk in Chili, die mede tot stand kwam dankzij de Mirko van Pampus, onderzoeksassistent van het Mining for the Energy Transition research project.
