Bonobo’s hebben meer aandacht voor vreemden dan voor vrienden
Volgens nieuw onderzoek hebben bonobo’s meer interesse in de emoties van onbekende groepsgenoten dan van hun eigen groepsgenoten. Voor mensen is dit precies andersom. Opmerkelijk, omdat bonobo’s en mensen de meest aan elkaar verwante mensapen zijn. ‘Bonobo’s zijn vrij tolerant.’
In tegenstelling tot mensen, hebben bonobo’s meer interesse in de emoties van vreemden dan van bekenden. Menselijke deelnemers aan het onderzoek waren juist geïnteresseerder in de emoties van mensen die ze kennen. Een opmerkelijk verschil, aangezien bonobo’s samen met chimpansees de nauwst aan de mens verwante apensoorten zijn.
Evy van Berlo is onderzoeker bij Cognitive Behavioural Ecology (CoBeCo) aan de UvA en doet onderzoek naar hoe mensen en chimpansees beslissingen nemen in een soort virtual reality bos. Tijdens haar promotieonderzoek in Leiden deed ze onderzoek naar emotieverwerking bij bonobo’s in de Apenheul. Begin januari kwam er een publicatie voort uit dit onderzoek.
Bonobo’s en chimpansees worden vaak bestudeerd om meer te weten te komen over de evolutionaire oorsprong van menselijk gedrag. Zo’n zes miljoen jaar geleden leefde er een soort mensaap waar uiteindelijk chimpansees, bonobo’s en de mens uit voortkwamen. Van Berlo hoopte om met haar onderzoek naar bonobo’s meer inzicht te krijgen in de evolutie en basis van emoties bij mensen.
Aandacht voor een stip
‘Voor het onderzoek hebben we dezelfde meetmethode gebruikt voor bonobo’s én mensen,’ vertelt Van Berlo. ‘Het ging om de zogenoemde dot probe task, waarmee je kan meten waar iemands aandacht naartoe gaat. De deelnemer moet drukken op een stipje in het midden van het beeldscherm en vervolgens laten we twee foto’s zien. Eén links en een rechts. Een van de foto’s is van een emotionele expressie en de andere foto is van een neutrale expressie van een soortgenoot. Deze soortgenoot is ofwel een bekende van de deelnemer, ofwel een onbekende. De foto’s zijn maar heel kort zichtbaar, waardoor er geen tijd is om er echt bewust over na te denken. Vervolgens komt er links of rechts een stip die de proefpersoon aan moet raken. Het idee is dat je sneller op de stip drukt als de stip verschijnt aan de kant van het plaatje dat eerder je aandacht trok. We vonden dus bij mensen en bij bonobo’s dat ze sneller op de stip drukken als die verschijnt op de plek van een emotioneel plaatje van een soortgenoot.’
Van Berlo vertelt dat de resultaten van het bonobo-onderzoek niet direct vergeleken kunnen worden met die van de menselijke proefpersonen. ‘We kunnen de resultaten niet één op één naast elkaar leggen, omdat we een andere soort plaatjes gebruikt hebben. Voor mensen hebben we plaatjes gebruikt van neutrale of emotionele gezichten, bij bonobo’s kan dat niet. We weten eigenlijk niet heel goed wat gezichtsuitdrukkingen van de bonobo betekenen. Daarom gebruiken we plaatjes van emotionele scènes, zoals seks of spanning.’
Andersom
Nadat Van Berlo bevestigd had dat bonobo’s en mensen meer aandacht hebben voor emotionele plaatjes, vroeg ze zich af of het uitmaakt wie er op de plaatjes staat. ‘Als er een emotioneel en neutraal plaatje te zien is van een bekende of onbekende, gaat de aandacht van mensen uit naar de persoon die ze al kennen. Bij bonobo’s is het precies andersom. Ze hebben meer aandacht voor de emoties van een bonobo's buiten hun eigen geroep dan voor die van hun eigen groep.’
Tolerante apen
Volgens Van Berlo kunnen we door naar in het wild levende bonobo’s te kijken, wellicht verklaren waarom ze vreemden meer aandacht geven. ‘Bonobo’s en chimpansees zijn heel nauw verwant, zelfs meer dan mensen met chimpansees. Als je hun gedrag in het wild vergelijkt, zie je dat bonobo’s vrij tolerant zijn ten opzichte van chimpansees. Chimpansees zijn erg territoriaal ingesteld, hebben een sterke groepscohesie en vechten om hun groep te beschermen. Bonobo’s zijn veel minder snel fysiek agressief. Ze schreeuwen bijvoorbeeld voordat ze gaan vechten. Wilde bonobo’s van de ene groep delen wel eens hun eten met die van een andere groep. Of ze zitten samen in dezelfde boom.’
Dit verschil in gedrag zou kunnen komen door het gebied waarin bonobo’s zich evolutionair ontwikkeld hebben. Van Berlo: ‘De leidende gedachte is dat bonobo’s in een gebied leven waar er eigenlijk voldoende voedsel en middelen zijn om te overleven. Vergeleken met mensen en chimpansees hebben bonobo’s dus minder onderlinge competitie. Het is voor bonobo’s waarschijnlijk het risico niet waard om te vechten met vreemden aangezien ze genoeg manieren hebben om aan eten te komen. Bonobo’s hebben het nu soms wel heel moeilijk in hun leefgebied. Door de invloed van de mens wordt het leefgebied van bonobo’s en andere mensapen ernstig bedreigd. Het is cruciaal dat we hen blijven bestuderen, niet alleen om inzicht te krijgen in ons eigen evolutionaire verleden maar ook in hun belevingswereld.’
Onverwacht
‘Over het algemeen deden de bonobo’s vrij goed mee aan het experiment, omdat ze het leuk vinden en omdat ze na afloop iets lekkers te eten kregen. Ze deden op vrijwillige basis mee, ze werden dan geroepen door een verzorger terwijl de andere apen een soort training kregen,’ aldus van Berlo.
Soms loopt het onderzoek anders dan verwacht. ‘Er was bijvoorbeeld een moeder-bonobo met een jong. Die hield ze vast tijdens het onderzoek. Soms tikte de baby dan ook op het scherm. Daarnaast wilden soms meerdere apen tegelijkertijd de meedoen en duwde ze elkaar weg, wat dan weer leidde tot onderlinge onenigheid. Bonobo’s lossen dat vaak op door seks te hebben. Dat zag je dan vervolgens op beeld en moest je als onderzoeker even wachten.’
Na-apen
Door de gemeenschappelijke voorouder die we met bonobo’s delen, zijn zij en chimpansees de uitgesproken dieren om de oorsprong van menselijk gedrag te onderzoeken. ‘Dit was eigenlijk een klein onderzoek in een groter geheel,’ zegt Van Berlo. ‘Want waarom kunnen mensen aan de ene kant heel empathisch zijn, maar ook heel intolerant? Bijvoorbeeld als je kijkt naar hoe verschillend we omgaan met verschillende soorten vluchtelingen. Hoe komt dat? Sommige neigingen zitten heel diepgeworteld en ik vind het belangrijk om te weten waar dat vandaan komt. Als je daarachter komt dan weet je beter hoe je dat kunt verbeteren of controleren. Het gaat om bewustwording. Dat betekent niet dat we (schadelijk) gedrag gewoon moeten accepteren.’
Volgens Van Berlo kunnen mensen vooral iets van bonobo’s leren als het gaat om delen. ‘Als iets monopoliseerbaar is, zoals voedsel, delen bonobo’s dat alsnog met elkaar. Ook al gaat hem om iets wat schaars is. Dat gedrag vind ik iets heel moois hebben. We weten natuurlijk niet wat bonobo’s denken als ze delen, maar ze kunnen het heel goed.’
