UvA-chemici ontdekken nieuwe loodverbinding in De Nachtwacht
De Nachtwacht bevat een loodverbinding die niet eerder is aangetroffen in historische schilderijen. Dat publiceerde een internationaal team van wetenschappers, waaronder UvA’ers, in het vakblad Angewandte Chemie. ‘De vinding kan mogelijk iets vertellen over hoe Rembrandt zijn verf maakte.’
‘Je denkt dat je een schilderij begrijpt en toch kun je weer verrast worden door nieuwe dingen,’ zegt bijzonder hoogleraar moleculaire spectroscopie Katrien Keune, naast hoogleraar is zij hoofd wetenschap van het Rijksmuseum. Met een speciale röntgenscanner slaagde ze er met haar onderzoeksteam en in samenwerking met Europese collega's in om het loodformiaat, een loodzout van mierenzuur, te detecteren in Rembrandts meesterwerk. De röntgenscanner, ontwikkeld aan de Universiteit Antwerpen, meet pigmenten aan het oppervlak van het schilderij waarsdoor het loodformiaat werd ontdekt. Dat resultaat werd bevestigd door analyses van verfmonsters met een synchrotron, een specifiek type deeltjesversneller in Hamburg en Grenoble.
Operatie Nachtwacht
De vinding is onderdeel van het grootschalige onderzoeksproject Operatie Nachtwacht. Sinds 2019 doet het Rijksmuseum in samenwerking met verschillende externe experts onderzoek naar de chemische samenstelling van De Nachtwacht. Het team probeert met geavanceerde technieken te achterhalen hoe Rembrandt zijn meesterwerk schilderde, hoe de conditie is en hoe het schilderij het best bewaard kan worden voor toekomstige generaties.
Wat maakt de vondst bijzonder, werd er eerder nooit lood aangetroffen in schilderijen?
‘Lood komt juist veel voor in schilderijen. Lood zit in pigmenten als loodwit en ook in geel als loodtingeel. Ook werd lood in kleine hoeveelheden aan de olieverf toegevoegd om het sneller te laten drogen. We doet al twintig jaar onderzoek naar lood in schilderijen en wat we inmiddels weten is dat lood niet op z’n plek blijft zitten. Het reageert namelijk met vetzuren uit de verf tot loodzepen. Dat lood ook kan reageren met kleinere zuren, en loodformiaat kan vormen, dat is nieuw en een grote verrassing. Deze loodverbinding hadden we nog nooit eerder in schilderijen aangetroffen.’
Wat vertelt deze ontdekking over De Nachtwacht?
‘De vinding kan mogelijk iets vertellen over hoe Rembrandt zijn verf maakte. In het artikel in Angewandte Chemie hebben we verfrecepten uit de zeventiende eeuw nagemaakt. Zo konden we kijken of loodformiaat gevormd kon worden uit de lijnolie met opgeloste loodoxides die Rembrandt gebruikte. En tot onze grote verrassing bleek dat te kunnen. Een andere hypothese is dat het loodformiaat later is gevormd na een restauratiebehandeling. In de negentiende eeuw vermoedden we dat er bij restauratiebehandelingen vernissen met lood en olie op het schilderij aangebracht.’
Hoe komt het dat jullie de verbinding nu hebben weten te vinden?
‘Dat kan twee reden hebben: óf omdat de technieken die we gebruiken gevoeliger zijn geworden óf omdat loodformiaat uniek is voor De Nachtwacht. We hebben deze week weer een afspraak met onze Belgische collega’s om verder te kijken of we het ook in andere schilderijen kunnen zien. Vanuit chemische perspectief verwacht ik dat wel. Als je eenmaal een stof ergens ontdekt, ga je het op andere plekken ook herkennen.’
Kun je ook achterhalen hoe oud het loodformiaat is?
‘Dat is een vraag die ik zelf ook heb. De publicatie suggereert dat het heel oud zou kunnen zijn, als het inderdaad uit de verf van Rembrandt komt. Zelf denk ik dat het loodformiaat eerder te maken heeft met de restauratiegeschiedenis: oude vernislagen. Dan is een datering heel erg moeilijk vast te stellen en kunnen we hooguit een schatting maken van rond de achttiende, negentiende eeuw.’
Kun je het loodformiaat ook zien op het schilderij?
‘Nee, het valt niet met het blote oog waar te nemen. Wel kan je via onze website inzoomen op De Nachtwacht, dan zie je kleine stipjes: uitstulpingen van het loodzeep. Dat is een chemische verandering die je goed kunt waarnemen.’
Hoe verrassend is deze ontdekking in het grotere geheel van Operatie Nachtwacht?
‘Ik ben elke keer weer verrast dat er nog zoveel te ontdekken valt. Je denkt dat je een schilderij kent, maar dan is er steeds weer een heel klein puzzelstukje in die hele grote puzzel die ons weer een nieuw inzicht geeft. Zo was er ook het arseen-pigment in de jas van luitenant Ruytenburch, een van de hoofdfiguren van De Nachtwacht. In het grotere geheel is het een bijdrage aan de verrassing van hoeveel je er nog uit kunt halen.’
