Maria van Nesse: De best gedocumenteerde vrouw van de zeventiende eeuw
In een Belgisch familiearchief werd bij toeval een bron uit de zeventiende eeuw ontdekt. Het was het huishoudboek van een rijke, katholieke en ongehuwde vrouw uit Alkmaar: Maria van Nesse. UvA-kunsthistoricus Judith Noorman en onderzoeker Robbert Jan van der Maal schreven er een boek over. ‘Het is alsof je naar een film over de zeventiende eeuw keek en nu is die film plotseling in high definition.’
Tijdens een bezoek aan een Belgisch familiearchief ontdekte onderzoeker Robbert Jan van der Maal het bundeltjes langwerpige papieren, nauwgezet beschreven. ‘Het is het meest onopvallende pakketje dat je je kunt bedenken, het is zelfs een beetje viezig aan de buitenkant,’ vertelt UvA-kunsthistoricus Judith Noorman. ‘De papiervellen zijn met een touwtje aan elkaar gebonden.’
Het bleek het memorieboek – een soort kas- en dagboek tegelijk – van de Alkmaarse dame Maria van Nesse. Tussen 1623 en 1646 hield zij haar huishoudelijke consumptie nauwkeurig bij. Van de aanschaf van sinterklaascadeaus, tot de kosten van landschapsschilderijen, en wat de bezorger ervoor kreeg (twee gulden).
Door de vondst behoort Van Nesse in één klap tot de best gedocumenteerde mensen van haar tijd. Noorman: ‘Voor een bron uit de zeventiende eeuw is er een ongelofelijke hoeveelheid detail. Het is alsof we naar een film over de zeventiende eeuw keken en met het vinden van deze bron is die film plotseling in high definition.’
Maria van Nesse was een bovengemiddeld rijke vrouw. Bij haar overlijden liet Van Nesse 78.000 gulden na. Haar zwager zou later bij de allerrijkste 250 mensen van de zeventiende eeuw horen, mede dankzij Van Nesses erfenis die via zijn vrouw en Maria's zus, in zijn handen kwam.
Bejaarde dochter
Ook is Van Nesse altijd ongehuwd gebleven. Toen ze haar aantekeningen maakte behoorde ze tot de bejaarde dochters, ongehuwde vrouwen die ouder dan vijfentwintig waren. In de zeventiende-eeuwse Republiek waren bejaarde dochters handelsbekwaam, en dus kon Van Nesse haar eigen beslissingen nemen, overeenkomsten sluiten en kunst kopen.
Het memorieboek past precies in het meerjarig NWO-onderzoek van Noorman: de impact van vrouwen op de zeventiende-eeuwse kunstmarkt. Noorman noemt het een ‘ongelofelijk mazzel’ dat Robbert Jan van der Maal het boek vond in het familiearchief. ‘Het leek wel of ik het zelf bedacht had.’
In welke tijd leefde Maria van Nesse?
‘De zeventiende eeuw was een periode waarin veel veranderingen elkaar snel opvolgde. In de eerste helft was de Republiek in oorlog met Spanje. De VOC en WIC werden aan het begin van de eeuw opgericht. Veel mensen trokken naar de steden. De welvaart van sommigen steeg behoorlijk. Extra geld werd uitgegeven aan luxeartikelen. Ook de kunstmarkt ontwikkelde zich: de productie steeg exponentieel, zowel in kwantiteit als kwaliteit.’
Wie was Maria van Nesse? Voldeed ze aan de omschrijving van Hollanders en West-Friezen als ‘vroom, oprecht en spaersaem’?
‘Ik denk wel dat ze dat allemaal was. En ze was ook nog complexer dan dat. Ze was zelfstandig en was op haar onafhankelijkheid gesteld. Maar we hebben nog veel meer details, zoals dat ze van kleinere kinderen hield, van mooi gemaakte spullen en dat ze geen hond als huisdier wilde. Ook bevatte haar persoonlijkheid paradoxen: ze hield van kinderen maar kon hard zijn tegenover jonge dienstmeisjes.’
Leek het u een aardige dame, een leuke buurvrouw?
‘Dat vind ik lastig te zeggen. Ik denk dat het ervan afhing wie je was. Ze was respectvol, maar kon ook heel streng zijn. Ook was ze katholiek en had ze het absoluut niet op met protestanten. Tegen een protestants dienstmeisje zegt ze dat ze op zondag mee moet naar de katholieke kerk. Het meisje weigerde die voorwaarde en kwam niet in dienst bij Van Nesse. Daar zit een rigiditeit in, dat zou je nu anders doen.’
Welke dingen herkende u in haar aantekeningen?
‘Dingen uit het dagelijks leven. Op een gegeven moment zegt ze dat ze geen schoenen met hakken weer wil dragen, omdat ze daar nu toch te oud voor is. Of toen ze met haar zus over straat liep en haar kraag afgleed. Later kwam iemand die terugbrengen. Die vrouw wilde daar niets voor hebben. Je ziet jezelf al bij je voordeur staan.
Wat heel anders was, was de hoeveelheid geld die ze had, en het gemak waarmee ze het uitgaf. Terwijl ze omringd was met een heleboel mensen die niets te besteden hadden in een tijd zonder overheidsvangnet. Dat is nu misschien geen vetpot, maar het is meer dan er toen was. Toen moest je het hebben van een Maria van Nesse die pannenkoeken stond te bakken. Dat is wel een groot verschil.’
Over de VOC, de handel en de slavernij lees je niets in het boek. Zou ze daar iets van hebben geweten?
‘Het boek gaat niet over de grote militaire helden of stadhouders. Het gaat over het dagelijks leven in Alkmaar. Wanneer Van Nesse een feestmaaltijd verzorgt kookt ze met specerijen en heeft ze suiker in huis. Maar ze schrijft zelden op waar die producten vandaan komen. Een keer heeft ze het over ‘de Oost’ omdat ze een tonnetje zout overkocht van iemand die erheen verhuisde. Het is puur vanwege de consumptie dat het af en toe wordt genoemd. Of ze er iets van wist, is moeilijk te zeggen. Wij denken aan de VOC en kolonisatie als we aan de lang verheerlijkte ‘Gouden Eeuw’ denken, maar in haar memorieboek komen die onderwerpen niet of nauwelijks voor. Wel kent ze andere vormen van ongelijkheid. Zoals armoede, het marginaliseren van de katholieken en ongelijkheid tussen man en vrouw. Haar leven vond plaats in Alkmaar. Het memorieboek geeft dus de lokale geschiedenis weer. Alleen via de huishoudelijke consumptie is ze verbonden met de rest van de wereld.’
Kunnen de aantekeningen van Maria van Nesse iets zeggen over het beeld van de vrouw in de Gouden Eeuw?
‘Ja en nee. Zij was natuurlijk maar één vrouw. Tegelijkertijd schrijft ze over heel veel verschillende mensen. Waaronder andere katholieke vrouwen. En dan blijkt dat veel ongehuwde vrouwen met elkaar in contact stonden en een soort netwerk vormden. Dat netwerk kwam bij elkaar, wisselde geschenken uit, maakte de kerk schoon en kleedde de kerk aan. Met andere woorden, ze schreef over de hele wereld om haar heen. Het netwerk van vrouwen, haar familie, de winkeliers en de ambachtslieden in Alkmaar.’
Is uw blik veranderd op de zeventiende-eeuw?
‘Ja, heel erg, in grote lijnen en kleine details. Zo zien we in hyper-detail hoe een huishouden wordt gerund, wat mensen daaraan verdienen. Ook haar rol in de kerk is heel goed gedocumenteerd, ze combineert haar rol als zogenoemd geestelijk dochter met haar rol als mecenas (begunstiger). En wat ik heel bijzonder vind, en dat is voor mij als kunsthistoricus echt een klap op de vuurpijl, is dat ze een heel goed gedocumenteerde kunstkoper was. Er werd lang gedacht dat alleen mannen schilderijen kochten. Maar dat blijkt hier niet het geval. Er staan maar liefst 89 schilderijen in haar memorieboek. Schilderijen waren bij haar echt een soort gebruiksvoorwerpen. Ze hingen boven een haard of boven kaarsen. Ze schrijft op een gegeven moment dat ze een papiertje krijgt met blauwsel om de schilderijen schoon te maken. Ik heb niet terug kunnen vinden wat blauwsel is, maar je kunt je voorstellen dat de schilderijen geleden hebben.’
Judith Noorman en Robbert Jan van der Maal, Het unieke memorieboek van Maria van Nesse 1588-1650. Nieuwe perspectieven op huishoudelijke consumptie. (Amsterdam, 2022) Prijs: € 34,99.
Van 26 november 2022 t/m 19 maart 2023 is de tentoonstelling ‘Rijk & Onafhankelijk. Maria van Nesse (1588 – 1650)’ te zien het Stedelijk Museum in Alkmaar.
