Niks meer missen?
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief!
Foto: R. Jayasena
wetenschap

UvA-archeologen zoeken naar verloren kasteel bij Weesp

Sija van den Beukel,
8 maart 2022 - 14:12

UvA-archeologen zoeken samen met de gemeentelijke archeologen van Amsterdam naar het verloren kasteel in Weesp. Wat ligt er al die jaren onder de grond en hoe kun je daarover iets te weten komen zonder een schop in de grond te zetten? ‘Het is een soort crime-scene waar we opeenvolgende gebeurtenissen moeten reconstrueren.’

Wanneer je in de zomer op het weiland naast boerderij Huis Ten Bosch staat in Weesp, kun je in het gras dat op sommige plekken wat droger is geworden de contouren van een toren ontwaren. Ook wanneer de zon laag aan de horizon staat, verraadt een lichte glooiing in het landschap de aanwezigheid van een bouwwerk. Maar hoe zag dat gebouw eruit?

De vernieuwde interesse voor het verdwenen kasteel bij Weesp kwam van Amsterdamse gemeente-archeologen, omdat Weesp per 24 maart onder de gemeente Amsterdam komt te vallen. Tot dusver was wel bekend waar het 13de-eeuwse kasteel waarschijnlijk had gestaan, maar niet hoe groot het was en wat er nog van over is in de bodem. Dat willen de wetenschappers onderzoeken, om ervoor te zorgen dat de resten ook in de toekomst goed kunnen worden beschermd.

Foto: Sjoerd Ponstein
Ranjith Jayasena

‘Een ander doel is om een goed beeld te krijgen van de ontwikkeling van Weesp en Amsterdam’, vertelt gemeente-archeoloog Ranjith Jayasena. Ook is Jayasena benieuwd of het kasteel aansluit bij andere Noord-Hollandse kastelen. Daarvan is bekend dat die vaak groter zijn dan een fort met een gracht eromheen.

 

Huis Ten Bosch

Het kasteel, vermoedelijk gebouwd rond 1250, was eigendom van Egbertus van Amstel, wiens familie een belangrijke rol speelde in de oprichting van Amsterdam. Als leenman in dienst van bisschop van Utrecht, had Egbertus de opdracht het woeste en zompige veengebied aan de Vecht te ontginnen. Leenmannen werden steeds machtiger en ook Egbertus ging zich mengen in de strubbelingen tussen de bisschop van Utrecht en de graaf van Holland. Het kasteel is diverse keren belegerd en vier keer verwoest. Tot uiteindelijk in 1672 het Franse leger de genadeklap bracht. In dat jaar werd voor het eerst de Hollandse Waterlinie uitgeprobeerd als verdedigingswerk. Dat werkte, maar het kasteel Huis Ten Bosch stond precies aan de verkeerde kant van de waterlinie en werd door de Fransen verwoest. De enige herinnering aan het kasteel is de naam van de boerderij die naast het weiland is gebouwd: ‘Huis Ten Bosch’.

 

Vooralsnog blijven de resten het beste bewaard onder de grond. De onderzoekers willen zien wat daaronder ligt, zonder met een graafmachine het terrein op te gaan. Daarvoor combineren ze verschillende technieken.

Foto: UvA ACASA/4D Research Lab
Jitte Waagen

Geofysicus Ferry van den Oever was de eerste die met een karretje met een magnetometer het veld over ging. Die magnetometer stuurt stroompjes de grond in die verschillend weerkaatsen bij muren en grachten. Ook was er een booronderzoek, om te zien hoe diep de grachten nu geweest zijn. Daarvoor staken onderzoekers Pieter Floore en Sjeng Dautzenberg met een smalle guts om de vijf meter een stuk van de grond uit. 

 

UvA-archeoloog Jitte Waagen van ACASAAmsterdam Centre for Ancient Studies and Archaeology en het 4D Research Lab en collega-onderzoekers Tijm Lanjouw en Markus Stoffer brachten met behulp van drones het gebied in kaart. Ze gebruikten bestaande en meer moderne, experimentele technieken om de contouren van het kasteel en de grachten zichbaar te maken. Waagen: ‘Het is enorm fascinerend wat je kan vinden aan informatie zonder eigenlijk een schop in de grond te steken.’

Klein vliegtuigje
Drone-onderzoek bestaat nog niet zo lang in de archeologie. Pas sinds het tweede decennium van de 21e eeuw beginnen de eerste drones in de archeologie te verschijnen, eerst nog met in elkaar geknutselde apparaten en tegenwoordig met professionele apparaten van het Chinese technologiebedrijf DJI.

Foto: R.M.Jayasena / Monumenten en Archeologie, Gemeente Amsterdam
Drone op kasteelterrein Huis ten Bosch, februari 2022

‘Wel kent archeologie vanuit de lucht al een lange traditie’, vertelt Waagen. ‘Archeologen hadden al lang door dat je vanuit grote hoogte een veel beter overzicht hebt dan vanaf ooghoogte.’ Een van die UvA-archeologen die daarmee al in de jaren 1980 pionierde was Willy Metz, die had een klein vliegtuigje. Waagen heeft regelmatig contact met Metz die het project op de voet volgt. De drones hebben grote voordelen in vergelijking met vliegtuigen of satellieten omdat ze lager bij de grond vliegen, waardoor ze een hogere resolutie bereiken en minder last hebben van allerlei verstoringen.

 

Tijdens het veldwerk kunnen de onderzoekers achteroverleunen. De drone gaat als een volautomatische grasmaaier in banen over het veld heen. Eerst met een gewone camera, die foto’s neemt. Met die foto’s maakte Waagen een hoge resolutie 3D-model in de computer. Waagen: ‘Om de contouren van het terrein nog scherper te krijgen kunnen we computersimulaties gebruiken om er kunstmatige zonnen boven te hangen, soms wel zestien gelijk, om te zien waar schaduwwerking optreedt en wat voor mogelijk archeologische sporen die zouden kunnen veroorzaken.’

Foto: UvA ACASA/4D Research Lab
Drone hoogtemodel Kasteel Weesp

Tweede gracht
In het model op de computer verschijnt in een bovenaanzicht van het weiland al heel duidelijk een plattegrond van het kasteel. Een vierkante muur met links een kleine vierkante toren met een gele zone eromheen die lager ligt. ‘Die lagere zone is de gracht’, wijst Jayasena aan. Dan combineert Waagen de beelden met de geofysische data, waardoor er meer details verschijnen. Rechts van het kasteel verschijnt nog een geel lagergelegen gebied. Dat zou kunnen duiden op een tweede gracht. ‘Gisteren is daar geboord’, vertelt Jayasena. ‘We vonden veel puin, dus mogelijk is de gracht daarmee volgestort.’

 

Dit zogenoemde hillshade model is een bewezen analysemethode. Dat is anders voor de beelden die Waagen maakt met de multispectrale cameraDeze camera kan verschillen ontdekken in golflengtes van het elektromagnetisch spectrum en daarmee meten hoe gezond een gewas is. Dat kan dan weer iets vertellen over de grond waarop het gewas groeit, bv. klei, puin, of steen. en met de thermische infraroodcamera, die de relatieve warmte van materialen registreert. Dit zorgt ervoor dat stukken bodem die meer water en dus meer warmte vasthouden zichtbaar worden. Vooral voor de infraroodcamera zijn er voorbeelden te noemen van omstandigheden waarin het werkt en net zoveel waarin het niet werkt. Daarom wordt de data naast het geofysische- en grondonderzoek gelegd om de methoden te valideren. Waagen: ‘Dit kasteel is een prachtige gelegenheid om de techniek op uit te proberen omdat we weten dat er iets ligt.’

 

Foto: Stadsarchief Amsterdam, afb. 00367A000016
Het Kasteel Weesp aan de verkeerde kant van de Vecht,1592 onderdeel van kaart Amsterdamse Burgerweeshuis.

Crime-scene
Het definitieve verhaal is er nog niet, de laatste boringen zijn vorige week gezet en in mei gaan de onderzoekers mogelijk nog terug om nog meer drone metingen te doen. Jayasena: ‘Het grote puzzelwerk moet nog beginnen.’

 

Daarbij komt dat alle kaarten waarop het kasteel staat afgebeeld momentopnames zijn, terwijl het beeld dat de technieken opleveren een optelsom is van alle archeologische resten die door de jaren heen geproduceerd zijn. Waagen: ‘Het is een soort crime scene waar we opeenvolgende gebeurtenissen moeten reconstrueren. En het is aan ons om het te kunnen duiden.’

De komende maanden zijn de onderzoekers daar nog mee bezig. Dan willen ze wel een eerste rapportage hebben. Naast een traditionele plattegrond van het kasteel willen ze er ook een visualisatie maken, een historische reconstructie, het soort onderzoek waar het 4D Research Lab zich mee bezig houdt. Ook willen ze het verhaal zichtbaar maken voor de bewoners van Weesp. Jayasena: ‘Vanaf de weg zien die nu alleen een weiland. Kunnen we daar niet een bord neerzetten met een QR-code naar een 3D-model?’

 

Voorlopig is dit raadsel dus nog niet opgelost. En dat is maar goed ook, want volgens Jayasena is het een project dat ‘heel veel verder gaat dan een weiland of een bouwput’. ‘Het is voor ons ook niet gebruikelijk, het is niet zo dat wij volgende week weer ergens anders naar een kasteel aan het zoeken zijn.’

 

Binnenkort verschijnt er ook een korte documentaire over het verdwenen kasteel bij Weesp bij AT5.