Door zelf verf te maken ontdekte deze promovendus hoe een middeleeuwse meester schilderde
Promovendus Indra Kneepkens zocht uit hoe bepaalde ingrediënten bijdroegen aan de zeer gedetailleerde schildertechniek in vijftiende-eeuwse olieverfschilderijen van Jan van Eyck. Ze zette zelf ook wat penseelstreken. ‘Ik laat zien dat juist de meest eenvoudige olie het best geschikt is om tot die verfijnde schilderkunst te komen.’
Waardoor werd uw aandacht gevestigd op de olieverftechnieken van de vijftiende en zestiende eeuw?
‘Ik was altijd al gefascineerd door de Vlaamse kunstschilder Jan van Eyck (1390–1441). Ik hou van de gedetailleerdheid in zijn olieverfschilderijen. Hij kon hele stadsgezichten op een oppervlak van een paar centimeter schilderen en nagebootste metalen op zijn schilderij laten glinsteren alsof ze echt zijn. Dat doet hij door heel fijn te schilderen.
Voordat ik kunstgeschiedenis ging studeren zag ik in Rome een tentoonstelling over de Italiaanse schilder Antonello da Messina (1430-1479). Historische bronnen suggereren dat Antonello de olieverf in Italië introduceerde, nadat hij hierover had geleerd bij Van Eyck. Inmiddels is duidelijk dat dit niet waar is.
Er waren veel speculaties over de rol van olie met betrekking tot de kwaliteit van de kunstwerken van beide meesters. Technisch onderzoek laat echter zien dat grofweg dezelfde materialen voorkomen in het werk van Van Eyck als in dat van andere tijdgenoten, namelijk zowel ruwe and gekookte lijnolie, en verschillende toevoegingen, bijvoorbeeld kleine beetjes vernisVernis is een soort lak. en glaspoeder. Ik vroeg me af waarom hij deze materialen gebruikte en wat het effect daarvan is geweest op de schilderpraktijk van de vijftiende en vroege zestiende eeuw.’
Hoe ontdek je waarom een schilder van meer dan vijfhonderd jaar geleden bepaalde ingrediënten gebruikte?
‘Je kunt bronnen bestuderen die afkomstig zijn uit die tijd. Het probleem is alleen dat die bronnen niet zo makkelijk te interpreteren zijn. Cruciale details, zoals precieze hoeveelheden, kooktijden en temperaturen ontbreken vaak. Als je echt wilt begrijpen wat er staat zul je uitgebreid moeten experimenteren. Daarom heb ik verschillende testjes uitgevoerd.’
Aan wat voor testjes moeten we dan denken?
‘Ik heb verschillende varianten van hetzelfde materiaal uitgetest. Zo heb ik ruwe lijnolie een tijdje in de zon laten staan of uren laten koken. Ik bekeek wat voor effect dit had op de verf. Dan heb je grofweg een idee van wat die bewerkingen voor het schilderen betekenen. Als je wilt weten hoe de materialen tot recht komen tijdens het schilderproces, moet je echt gaan schilderen. Dat heb ik gedaan door een schilderij te reconstrueren dat wordt toegeschreven aan Van Eyck. Daar kwamen verrassende resultaten uit.’
Wat was er zo verrassend?
‘De panelen waarop ik mijn testjes uitvoerde lagen allemaal horizontaal op een tafel. Het schilderij dat ik reconstrueerde stond verticaal op een ezel. Daarop begon de verf op een gegeven moment enorm te druipen. Het is dus heel belangrijk dat je de olie in de juiste verhouding mengt zodat je verf niet gaat druipen maar wel de fijne eigenschappen zoals gladheid overhoudt. Die juiste verhouding krijgen is niet per se lastig, maar wel een heel creatief proces. Ik vergelijk het met koken: je hebt geen azijn, dus je gebruikt wat citroen om die zure smaak te krijgen. En als een gerecht te zout is, voeg je er wat suiker aan toe. Kunst zit in het anticiperen op het effect van de materialen die je beschikbaar hebt en zo nodig je handelingen aanpassen. Tot heden werd er zelden op deze manier naar schilderen gekeken, maar het is een heel belangrijk stuk van de creativiteit die erbij komt kijken.
Wat ik ook grappig vond aan mijn resultaten is dat ruwe lijnolieRuwe lijnolie is lijnolie die niet gekookt of op een andere manier bewerkt is. het meest geschikt blijkt voor fijne details, dus dat je de olie juist voor het verfijnde schilderwerk niet hoeft te bewerken door het bijvoorbeeld te verhitten. Dan gaat verf namelijk ontspannen. Het zakt uit, net zoals bij een kloddertje yoghurt dat je op het aanrecht laat vallen. Dat wil je niet hebben wanneer je met details bezig bent.’
(Lees verder onder de afbeelding.)
Waarom is die bevinding grappig?
‘De zoektocht naar de bron van Van Eycks schilderkwaliteit duurt al honderden jaren en nu laat ik zien dat juist de meest eenvoudige olie het best geschikt is om tot de verfijning te komen die zijn werk karakteriseert. Ik probeer af te rekenen met het idee dat wat hij kon mogelijk werd door het gebruik van een specifiek materiaal. Wat bijzonder is, is de manier waarop hij om ging met de materialen die in die tijd voor iedereen beschikbaar waren. Ik ben niet de eerste die daar zo over denkt, maar door mijn praktische aanpak laat mijn onderzoek heel duidelijk zien dat bewerkingen en toevoegingen in ieder geval niet helpen als het gaat om het schilderen van fijne details.’
Is uw onderzoek het eerste voorbeeld dat de rol van bepaalde schildersmaterialen aan de hand van een reconstructie aantoont?
‘Ja, in zekere zin. Eerder lazen mensen vooral oude geschreven bronnen over schilderspecialiteiten. Hierin staan ook recepten die kunstenaars misschien honderden jaren geleden gebruikten. Onderzoekers hebben die recepten gevolgd. Ze keken dan wat het resultaat was, maar ze schilderden er niet echt mee. Terwijl je dan pas echt ziet wat het gevolg is. Je kunt nog zo veel kanten op met een recept. Misschien gebruikte een schilder toch net een andere methode. Via een reconstructie leer je begrijpen hoe het schilderen jaren geleden ging.’
In onderstaand filmpje legt Kneepkens haar promotieonderzoek uit.
Indra Kneepkens hoopt op woensdag 27 januari te promoveren op haar proefschrift ‘Masterful Mixtures | Practical aspects of fifteenth- and early sixteenth-century oil paint formulation’. De promotie vindt online plaats om 14.00 uur.
