‘Er zijn meer verbanden tussen natuurkunde en geschiedenis dan je zou denken’
Interdisciplinariteit is het toverwoord van de hedendaagse wetenschap, maar promovendus Sjang ten Hagen kwam aan de hand van verschillende casussen tot de conclusie dat het begrip veel ouder is. ‘In de natuurkunde werden onderzoeksmethoden gebruikt die meestal alleen met historici worden geassocieerd, zoals het kritisch onderzoeken van bronnen.’
Sjang, je hebt onderzoek gedaan naar de negentiende-eeuwse raakvlakken tussen de natuurkunde en geschiedschrijving. Waarom?
‘Daar waren eigenlijk twee redenen voor, een specifieke en een symbolische. Een specifieke reden was dat er tussen die twee disciplines veel dwarsverbanden bestaan, wat heel overtuigend werd aangetoond door de Oostenrijkse fysicus Ernst Mach, die ook veel historisch onderzoek deed. Zijn historische benadering van de natuurkunde was zelfs een grote inspiratiebron voor Albert Einsteins relativiteitstheorie. Dit onderzoek heeft daarnaast ook een symbolische achtergrond omdat ik de steeds belangrijkere, brede samenhang wilde laten zien tussen de natuurwetenschappen en de geesteswetenschappen.’
Waarom juist die combinatie natuurkunde en geschiedenis en niet bijvoorbeeld wiskunde en Frans?
‘Dat had vermoedelijk ook wel gekund. Natuurkunde en geschiedenis zijn geen geïsoleerde wetenschappen. Natuurkunde heeft raakvlakken met de wiskunde en scheikunde en aan geschiedenis zitten ook filologische en sociologische aspecten. De keuze voor natuurkunde en geschiedenis was vooral een pragmatische keuze die te maken had met het onderzoek dat Ernst Mach in de negentiende eeuw deed, maar ook met mijn eigen achtergrond. Ik heb een bachelor fysica en een master wetenschapsgeschiedenis gedaan voor ik begon aan dit promotieonderzoek.’
Waaruit bestaat de gemeenschappelijkheid tussen geschiedenis en natuurkunde?
‘Even afgezien van mogelijke overeenkomsten tussen het soort mensen of soort overtuigingen die historici en fysici zouden kunnen hebben, heb ik vooral gekeken naar hoe in de geschiedenis en de natuurkunde kennis werd gemaakt, welke methodes en begrippen men hanteerde. In beide disciplines ging het om de begrippen “feit” en “nauwkeurigheid”. In het praten en filosoferen over natuurkunde en geschiedenis kwamen deze begrippen steeds weer terug. Mijn proefschrift laat ook zien hoe in de natuurkunde onderzoeksmethoden worden gebruikt die meestal alleen met historici worden geassocieerd, zoals het kritisch onderzoeken van bronnen.’
Was deze gemeenschappelijkheid een typisch negentiende-eeuws verschijnsel?
‘Nee, integendeel. In de daaraan voorafgaande eeuwen was de wetenschap überhaupt niet in disciplines opgedeeld, alles was interdisciplinair. Wetenschappers noemden zich eigenlijk allemaal filosoof. Iemand als Isaac Newton, die wel wordt beschouwd als een van de grootse fysici, was ook filoloog, astronoom, theoloog, mathematicus, historicus. Hij onderzocht van alles en dat werd eigenlijk ook van een wetenschapper verwacht.’
Je hebt vooral onderzoek gedaan onder de negentiende-eeuwse Duitse verstrengeling van die disciplines. Kun je die verstrengeling ook zien in Nederland?
‘In de loop van de negentiende eeuw wordt Duitse wetenschap heel toonaangevend in Europa. Aan de Duitse universiteiten heerste het ideaal van de “eenheid van de wetenschap”, waarmee werd bedoeld dat alle disciplines met elkaar samenhingen. De Nederlandse situatie heb ik eigenlijk niet onderzocht, maar gezien de dominantie van de Duitse wetenschapscultuur vermoed ik dat die verstrengeling van verschillende disciplines ook in Nederland het geval was. Overigens heel iets anders dan in Frankrijk, waar de letteren en de natuurwetenschappen van oudsher apart en los van elkaar werden bestudeerd.’
Uiteindelijk zijn de natuurkunde en de geschiedenis ook weer ‘ontstrengeld’. Zie ik dat goed?
‘Ja. In het begin van de negentiende eeuw werkten disciplines nog veel met elkaar samen en deelden methoden en begrippen, maar tegelijkertijd kristalliseerden disciplines zich uit. Dat had alles te maken met de vergroting en professionalisering van de wetenschap. Op die wijze rolde de wetenschap de twintigste eeuw in.’
Er is geregeld kritiek te horen op de interdisciplinaire benadering van de wetenschap waardoor disciplines te veel zouden worden verstrengeld. Is die kritiek terecht?
‘Ik ben blij dat je die vraag stelt, want het is zeker niet zo dat ik alle wetenschappelijke disciplines op één hoop zou willen gooien. Integendeel, daar ben ik zeer op tegen. Sterker nog: goed interdisciplinair onderzoekt vereist sterke monodisciplines. Ik pleit wel voor een goede balans tussen mono- en interdisciplinariteit. Het werken in kleine, specialistische hokjes is heel goed voor de kwaliteit van het werk, maar specialisten moeten af en toe wel even uit hun hokje stappen.’
Sjang ten Hagen hoopt op woensdag 13 januari te promoveren op zijn proefschrift ‘History and physics entangled. Disciplinary intersections in the long nineteenth century’. De promotie vindt online plaats en is vanaf 14.00 uur hier te volgen.
