UvA’ers reconstrueren Waterloopleinbuurt van 400 jaar geleden
Het is de grootste klus tot nu toe voor de UvA-wetenschappers van het 4D Research Lab. Dankzij een enorme inspanning kun je door het zeventiende-eeuwse en negentiende-eeuwse Vlooienburg, oftewel de Waterloopleinbuurt van Amsterdam, wandelen. ‘Het is diepgravend onderzoek. Dat gebeurt heel weinig in Nederland op deze schaal voor meerdere perioden.’
‘Waterlooplein. De buurt binnenstebuiten’ is een tentoonstelling van het Joods Historisch Museum over de geschiedenis van de Waterloopleinbuurt. Rond 1600 kwamen er in de Waterloopleinbuurt veel Portugese Joden wonen. In de vierhonderd jaar daarna is er een hoop veranderd. De tentoonstelling laat dat zien, met behulp van het onderzoek van NWO-project Diaspora en Identity, waarvan James Symonds – hoogleraar historische archeologie – en Jerzy Gawronski – hoogleraar maritieme en urbane archeologie van de late middeleeuwen en de vroegmoderne periode – kartrekkers zijn.
Een onderdeel van de tentoonstelling is een 3D-reconstructie van de Waterloopleinbuurt, die het 4D Research Lab van de UvA maakte. Daarin kun je drie verschillende historische periodes zien: van ca. 1625, 1675 en 1890. Ook de opgravingen van 1980 zijn te zien. Verder kun je een kijkje nemen in een typische Portugees-Joodse eetkamer in ca. 1650.
(Lees verder onder de afbeelding)
Monsterklus
‘Het was een monsterklus, omdat we heel veel verschillend materiaal hebben gebruikt,’ vertelt Jitte Waagen, coördinator van 4D Research Lab. Zo deed archeoloog Tijm Lanjouw – tevens wetenschapper bij het 4D Research Lab – onderzoek naar de historische kaarten en gegevens van de buurt, deelden stedenbouwkundigen hun kennis over planologie en architectuur, en vertelden experts over de inboedels van de huizen een aantal eeuwen geleden.
‘Hierdoor weten we hoe de straten liepen, en bij benadering hoe de gevels van de huizen eruit gezien moeten hebben, en uit welke materialen de huizen bestonden. Door al die informatie samen is het wel heel gedetailleerd geworden.’
3D-scans van gebouwen en voorwerpen
Het 4D Research Lab kon verder bestaande gebouwen, voorwerpen, en foto’s in de reconstructie meenemen. Waagen: ‘De Portugese Synagoge staat bijvoorbeeld nog in Amsterdam. Die konden we met behulp van een 3D-scanner in ons computermodel zetten.’
Daarnaast kon Vasiliki Lagari van het 4D Research Lab 3D-scans maken van Joodse voorwerpen uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Voordat de Stopera in de jaren tachtig van de vorige eeuw werd gebouwd, had de gemeentelijke archeologische dienst namelijk allerlei beerputten op die plek blootgelegd. Daardoor kwamen er resten van Joodse huizen tevoorschijn.
‘Mensen gooiden ook potten in die beerputten. Promovendus Marijn Stolk heeft de opgegraven potten onderzocht en vergeleken met historische kennis die al beschikbaar was. Het gevonden aardewerk hebben we onder meer gebruikt om een Joodse eetkamer uit de jaren rond 1650 te reconstrueren. We hebben met behulp van experts op het gebied van Joodse interieurs een poging gedaan om een vrijdagavondmaal tijdens de sjabbatSjabbat is de wekelijkse rustdag in het jodendom. zo goed mogelijk na te bootsen.’
Vaardige modelleerders
De modelleurs van het 4D Research Lab konden de gescande Portugese Synagoge en allerlei voorwerpen inladen in een computermodel, maar een hoop dingen moesten ze handmatig modelleren om de volledige buurt te kunnen reconstrueren. ‘Daarvoor gebruikten we onder andere bronnen uit de beeldbank van Stadsarchief Amsterdam – die nog van voor de sloop van de gebouwen zijn – en bouwtekeningen van bruggen. Ook hebben we een prachtige foto uit 1890 die vanuit de Zuiderkerk is genomen, zelf nog een keer gemaakt door de Zuiderkerk te beklimmen. Die foto komt terug in de 3D-reconstructie.’
(Lees verder onder de afbeelding)
‘Het was allemaal veel werk; de grootste klus voor 4D Research Lab tot nu toe. Je hebt vaardige 3D-modelleurs nodig, die eveneens over historische archeologische kennis beschikken. Dat soort modelleurs zijn zeer zeldzaam.’
Nieuwe hypotheses
Al het werk heeft niet alleen een mooie 3D-reconstructie opgeleverd, maar ook nieuwe inzichten gegeven. ‘Tijdens het modelleren kom je allerlei discrepanties tussen verschillende historische bronnen tegen, die vervolgens weer aanleiding voor nieuw onderzoek kunnen vormen,’ legt Waagen uit.
‘Het is diepgravend onderzoek. Dit soort onderzoek gebeurt heel weinig in Nederland op deze schaal voor meerdere perioden, al helemaal in Amsterdam. Maar helaas kunnen wij op dit moment de modellen niet nog verder uitbreiden, omdat wij daar op het moment zelf geen mensen beschikbaar voor hebben. We gaan wel samen met Maastrichtse onderzoekers bekijken hoe je 3D-modellen als een wetenschappelijk product kunt behandelen en hoe je die het beste kunt publiceren. Dit geeft ons weer gelegenheid om meer waarde te halen uit het werk dan we tot nu toe hebben gedaan.’
Waterlooplein. De buurt binnenstebuiten is tot 28 februari 2021 te zien in het Joods Historisch Museum.
Onderstaande video laat zien hoe de 3D-constructie eruitziet.
