‘Complotdenkers zijn vaak kritische mensen die juist goed voor zichzelf kunnen denken’
Universitair docent Marc Tuters (45, mediastudies), die complottheorieën op sociale media bestudeert, ontdekte tijdens de coronacrisis een fikse toename in de verspreiding van conspiracies. Hoe zit dat? En zijn die complotgedachten eigenlijk gevaarlijk? ‘Mensen koppelen hun bestaande zorgen aan de crisis.’
U hebt de laatste maanden vast veel tijd op sociale media doorgebracht.
‘Dat valt mee. Voor de analyse gebruikten we big data-technieken die patronen in online content kunnen ontdekken, en voor de close reading werkten we samen met studenten. Zij produceerden rapportages als deel van hun collegereeks. Dit is young people stuff: studenten hebben een vanzelfsprekende mediawijsheid en kennen de platforms goed, ze zitten zelf ook vaak op Instagram. Ik kom zelf niet teveel op die platforms, sommige zijn ook niet zo prettig, zoals 4chan: daar zitten veel extreemrechtse en pro-Trump-activisten.’
Hoe monitorde u die complottheorieën?
‘We maakten een lijst met zoekwoorden en hashtags die gebaseerd waren op verschillende verhaallijnen van complottheorieën, zoals het woord “adrenochrome”. Dat komt voor in theorieën van QAnon, een extreemrechtse complottheorie die uitgaat van een machtige “deep state” die Donald Trump wil ondermijnen, mensen tot slaaf maakt en “levenssappen” van kinderen gebruikt als voedselbron. QAnon heeft veel aanhangers in de Verenigde Staten, maar ook in Duitsland, en is gegroeid sinds de verspreiding van het coronavirus. Tijdens anticoronademonstraties in de VS waren protestborden te zien met “don’t take adrenochrome”. Via die zoekwoorden vonden we alle video’s en posts van de platforms en konden we een dataset bouwen.’
U zag het aantal complotten wereldwijd toenemen toen de lockdowns begonnen. Noem eens een paar theorieën?
‘Er zijn bekendere theorieën, zoals de 5G-complottheorie. Die werd rond april populair. 5G is de nieuwe technologie die telecomproviders willen uitrollen om de internetsnelheid te verhogen. Dat doen ze onder andere voor het internet of things, zodat bijvoorbeeld de thermostaat met je smartphone kan communiceren. Tijdens de coronacrisis zeiden mensen dat het virus veroorzaakt was door 5G, dat de lockdown bedacht was zodat techbedrijven stiekem 5G konden installeren. Anderen zeiden weer dat Bill Gates het had gedaan, hij had eerder een TED-talk gegeven over pandemieën en financierde onderzoek op dat gebied. De anti-vaccinatieactivisten schreven dat Bill Gates via het coronavaccin een tracing mechanism in ons lichaam wilde stoppen. Dat klinkt belachelijk – waarom zou je het op die manier doen – maar het is een manier om uiting te geven aan zorgen over technologie.’
Is dat ook hoe ze ontstaan: vanuit bestaande, meer realistische zorgen?
‘Precies. Critici zetten al tijdenlang vraagtekens bij de relatie tussen elektromagnetische straling van 5G en gezondheidsproblemen. In maart ontstond een explosie aan theorieën toen mensen die bestaande zorgen probeerden te koppelen aan de lockdown – dat leverde niet altijd even sterke resultaten op. Maar als je over complottheorieën praat, moet je dus oppassen dat je daarmee niet alle zorgen over het onderwerp diskwalificeert. Complotdenkers zijn vaak kritische mensen die juist goed voor zichzelf kunnen denken.’
Vond u ook overeenkomsten tussen de complotten?
‘Een thema dat altijd terugkomt is het idee dat de wereld bestuurd wordt door een elite: mensen zoals Bill Gates of de farmaceutische industrie die een manier hebben gevonden om te krijgen wat ze willen. Ook zijn er soortgelijke technieken waarmee een verhaal geconstrueerd wordt: mensen verzamelen data, doen analyses, scrapen en categoriseren, net als wij doen wanneer we onderzoek doen. Ze bedrijven pseudowetenschap op een internetforum als 4chan en promoten hun eigen ideeën vervolgens op de gebruikelijke sociale media.’
Aan het begin van de aidsepidemie, eind jaren zeventig, bestond een complottheorie die stelde dat aids was uitgevonden in de Verenigde Staten. Het zou bedoeld zijn geweest als biologisch wapen. Later bleek dat het verhaal onderdeel was van een desinformatiecampagne van de KGB, de geheime dienst van de Sovjetunie, en bedoeld om de Amerikaanse hegemonie te ondermijnen. Hier meer.
Hoe gevaarlijk is de huidige explosie aan complottheorieën?
‘Zeker in het geval van covid-19 is het erg gevaarlijk. Als mensen de maatregelen niet serieus nemen blijft de ziekte zich verspreiden. Het is ook moeilijk tegen te gaan: als je zulke berichten op sociale media zou labelen als “fake news”, past dat juist helemaal in het wereldbeeld van de complotdenkers. Daarnaast hebben sociale media alleen maar baat bij zulke verhalen: het zijn posts die mensen boos maken en emoties oproepen en waar dus veelvuldig op gereageerd wordt. Als je iemand bent die autoriteiten wantrouwt, zul je door de trechterwerking van sociale media alleen maar meer van dat soort posts te zien krijgen.’
