Grondwet speelt in parlementaire discussies niet zo’n grote rol meer
Historicus Gerrit Oomen promoveert morgen op een onderzoek naar de rol van de Tweede Kamer bij de belangrijke Grondwetsherziening van 1848. Die rol bleek veel groter dan tot nu toe werd aangenomen. ‘De Grondwet is inmiddels een veel statischer bezit dan in de negentiende eeuw.’
We hebben altijd gedacht dat de Grondwet van 1848 vooral het werk was van de Negenmannen: de liberaal Thorbecke en een groep van acht staatsrechtgeleerden om hem heen. Dat is een verkeerd beeld?
‘Nu maak je gelijk al een fout door twee dingen door elkaar te halen. De Negenmannen hebben een voorstel tot Grondwetsherziening gedaan in 1844, maar dat was slechts een voorstel dat niet eens in behandeling is genomen door de Tweede Kamer. In 1848 kwam er een definitief voorstel van Thorbecke, die daarvoor het voorstel uit 1844 als uitgangspunt nam.’
.jpg)
Wat veel mensen voornamelijk weten van die Grondwet is dat de koning sindsdien onschendbaar is en de ministers volle verantwoordelijkheid hebben voor het beleid.
‘Dat de koning daarvoor zijn macht verloor is ook een mythe. De macht helemaal weghalen bij de koning was helemaal niet de bedoeling van die Grondwet. Daar is het in de jaren tot aan 1880 geleidelijk op uit gedraaid, maar het had heel goed een andere kant op kunnen gaan. Daar bood de nieuwe Grondwet alle mogelijkheden toe. In die zin is het veel te radicaal om de Grondwet aan 1848 te koppelen.’
Wat had er nog meer kunnen gebeuren dan?
‘Dat de koning zich voortaan afzijdig zou houden van het parlementaire werk, was zeker de bedoeling, maar dat had ook kunnen leiden tot een sterke, onafhankelijke rol van de koning. Thorbecke zelf was daar een voorstander van.’
Waarom ging het dan toch de andere kant op?
‘Een aantal maatschappelijke kwesties waren groeiende in die jaren en die werden in de Grondwet gezet. Zo kwam er direct kiesrecht, dat wil zeggen wie een bepaalde som belastingen betaalde kreeg het recht om direct een lid van de Tweede Kamer te kiezen. Door het vastleggen van grondrechten in de Grondwet kwamen er bovendien bepaalde kwesties op de politieke agenda. Ik noem het recht van vergadering, het recht van godsdienstvrijheid, het recht op onderwijs. In de veertig jaar na de nieuwe Grondwet kregen die kwesties hun beslag in de samenleving: het onderwijspeil ging omhoog, de welvaart ging omhoog, evenals de industriële ontwikkeling. En niet te vergeten het optreden van de latere koning Willem III heeft ervoor gezorgd dat de politieke verantwoordelijkheid bij de ministers kwam te liggen en wegdreef van de koning.’
We horen niet vaak iets over de huidige Grondwet, die nog steeds gebaseerd is op die van 1848. Waarom horen we zo weinig over de Grondwet?
‘Die waarneming klopt denk ik wel. De Grondwet is als document steeds minder belangrijk geworden. In de negentiende eeuw liep de Grondwet als water door elke discussie. Dat komt omdat de verhoudingen binnen de staat nog niet waren uitgekristalliseerd. De Grondwet is inmiddels een veel statischer bezit dan toentertijd.’
Is dat ook de reden waarom de Nederlandse kiezer zo weinig ziet in een Europese Grondwet?
‘Nee, dat denk ik niet. Die discussie appelleert vooral aan de vraag hoe het staat met onze soevereiniteit: wat levert de EU ons op en wat leveren we in. Die discussie heeft eigenlijk niets te maken met de Grondwet op zich.’
Maar het is nog wel belangrijk een Grondwet te hebben?
‘Wis en waarachtig! Wat wij nu als vanzelfsprekende verworvenheden zien, zoals de parlementaire democratie en de grondrechten, kunnen langzaam maar zeker ter discussie worden gesteld. Het is dan goed om een goed fundament te hebben waarop je elkaar kunt wijzen.’
Woensdag 20 mei, 11 uur: online promotie van Gerrit Oomen, getiteld Werk in uitvoering. Het functioneren van de Tweede Kamer tijdens, voor en na de grondwetsherziening (1840-1853). Te volgen via Zoomlink.
