Niks meer missen?
Schrijf je in voor onze nieuwsbrief!
Foto: Still uit video Amsterdam Time Machine
wetenschap

Virtueel door de tijd reizen naar het Amsterdam van eeuwen geleden

Laura ter Steege,
14 juni 2019 - 11:50

Door het werk van UvA-hoogleraar Julia Noordegraaf kun je over een paar jaar met een virtuele tijdmachine naar het Amsterdam van eeuwen geleden reizen. Gebaseerd op kilometers lange archieven over de geschiedenis van de stad proberen onderzoekers een Google Earth van het verleden te maken. ‘Van de elite is vaak veel bekend, maar door dit project krijgen we ook inzicht in het leven van de normale Amsterdammer.’

Onder de noemer Amsterdam Time Machine, dat onderdeel is van een groot Europees project, proberen onderzoekers een virtuele tijdmachine te maken voor de stad Amsterdam. Julia Noordegraaf, hoogleraar digitaal erfgoed aan de UvA, coördineert het project vanuit de UvA. De meeste bronnen over de geschiedenis van Amsterdam waren al digitaal beschikbaar als scans, vertelt ze. Met het transcriberen van al die oude teksten is echter lang gewacht, omdat het veel werk zou zijn om het handmatig te doen. Met behulp van kunstmatige intelligentie worden de oude documenten nu omgezet in doorzoekbare teksten.

 

Welke data worden er voor dit project gebruikt?

‘Het gaat om heel veel soorten data van erfgoedinstellingen, bibliotheken, onderzoekers, projecten en hobbyisten. Op dit moment zijn ze bij het stadsarchief bijvoorbeeld bezig om alle notariële akten te digitaliseren. Die dataset vind ik echt fantastisch, want bijna iedereen kwam weleens bij de notaris om bijvoorbeeld een testament op te laten stellen. Hierdoor kunnen we nu voor het eerst zien wat de gewone Amsterdammer in huis had – van huisraad tot kostbare kaarten, schilderijen en zilverwerk.’

Foto: Jeroen Oerlemans
Julia Noordegraaf

Welke periode wordt er opgenomen in de tijdmachine?

‘Amsterdam is een relatief jonge stad, daarom begint onze tijdmachine later dan die van andere Europese steden. De stad heeft zicht namelijk pas echt ontwikkeld nadat er in de elfde eeuw een dam in de Amstel werd gebouwd op de plek waar nu de Dam is. Wij hebben vooral data vanaf 1550, daarom zullen we vooral kijken naar de afgelopen 450-500 jaar. In oude steden, zoals Jeruzalem, beginnen de virtuele tijdmachines soms wel 2000 jaar voor Christus.’

 

Ik neem aan dat jullie voor de afgelopen tientallen jaren ook veel rekening moeten houden met privacy, hoe werkt dat?

‘We kijken nu samen met de gemeente Amsterdam welke informatie we voor dit project kunnen gebruiken. De basisadministratie is beschermd, en dat moet ook zo blijven. Wel zijn we plannen aan het ontwikkelen om mensen te vragen om zelf informatie over de stad te delen. Ook dit moet erg zorgvuldig gebeuren en iedereen moet de mogelijkheid hebben om elk moment informatie terug te kunnen trekken. Ook moet je mensen die te veel informatie willen delen in bescherming nemen. Maar als iemand een brief van zijn grootvader heeft waarin hij schrijft over de buurt in de jaren dertig, dan moet het wel mogelijk worden om deze brief te delen.’

‘Nu alle data is gedigitaliseerd zie je opeens dat niet Hooft, Bredero en Vondel populair waren, maar dat voor komedies uit Spanje veel meer kaartjes werden verkocht’

Wat is tot nu toe de meest verrassende ontdekking?

‘We bestuderen nu bijvoorbeeld de programmering van bioscopen en theaters. Van de Stadsschouwburg zijn heel gedetailleerde kasboeken bewaard gebleven, waarin staat hoeveel alle voorstellingen hebben gekost en opgebracht. Nu door dit project onder leiding van mijn collega’s Frans Blom en Rob van der Zalm alle data is gedigitaliseerd zie je opeens dat niet Hooft, Bredero en Vondel – waar je op school altijd over leert – populair waren, maar dat voor komedies uit Spanje veel meer kaartjes werden verkocht. Deze komedies over seks en geweld zijn helemaal uit beeld verdwenen in onze theatergeschiedenis. We zien zelfs dat deze stukken zich vanuit Amsterdam verder verspreidden richting Scandinavië. Amsterdam diende dus als knooppunt voor de verspreiding van toneel in Europa. Soortgelijke analyses doen we nu ook voor de concertprogrammering en Nederlandse cinema. Als er geen uitgebreide kasboeken beschikbaar zijn is er ook nog veel af te leiden aan de programmering. Hoe langer een voorstelling draait, hoe populairder hij was.’

 

Waarvoor kan de tijdmachine allemaal gaan worden gebruikt?

‘Het is een schat aan informatie voor de onderzoekers, maar het kan ook worden gebruikt voor het onderwijs en voor stedelijk beleid. We werken ook samen met de stichting In Mijn Buurt, die basisschoolleerlingen in contact wil brengen met de geschiedenis van de stad. Hiervoor interviewen kinderen onder andere mensen die in de buurt van hun school woonden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze krijgen nu al les ter voorbereiding van deze interviews, maar ze zullen zich nog meer kunnen inleven als ze met 3D-constructies zelf een kijkje kunnen nemen in de huizen. Ook kan de tijdmachine de gemeente helpen bij toekomstige stadsontwikkeling door een historisch perspectief te bieden en te laten zien waarvoor de plek in het verleden allemaal is gebruikt.’

 

‘Het is de bedoeling dat je thuis op je computer of mobiele telefoon naar de geschiedenis kunt reizen’

Hoe komt de tijdmachine er uiteindelijk uit te zien?

‘Ik denk dat er uiteindelijk voor het publiek verschillende tijdmachines moeten komen voor de verschillende thema’s, anders zie je straks door de bomen het bos niet meer. We zijn nu net begonnen met het maken van 3D-modellen van de stad in drie verschillende periodes. Dat is erg arbeidsintensief, want we weten wel waar er bebouwing stond, maar niet hoe die er precies uit zag. Daarom maken we nu gebruik van een schetsmodel, waarbij er grijze blokken staan op plekken waar bebouwing was. Op het moment dat een 3D-model van een gebouw af is, kan dat in het model worden geplaatst. Ook kunnen we afbeeldingen van gevels op deze modellen plakken – dat is ook wat Google doet met Google Earth en dat ziet het er heel realistisch uit. Uiteindelijk moet dit worden gedaan voor de gehele geschiedenis van de stad.’

 

Kan iedereen straks thuis gebruik maken van de tijdmachine?

‘Ja, het is de bedoelding dat je thuis op je computer of mobiele telefoon naar de geschiedenis kunt reizen, maar het zal ook een mooie verrijking zijn voor verschillende musea in de stad. We hebben nu al een proof of concept, waarbij alle data uit de Amsterdamse erfgoedinstellingen gekoppeld is aan de straten in Amsterdam. Je kunt thuis dus al je eigen straat opzoeken om te zien welke data er beschikbaar is. Ik woon zelf op een plek waar vroeger een bioscoop stond, dus nu stel ik me al voor dat daar straks ook een 3D-model van komt, dat is heel leuk. Met zo’n model kan ik in mijn eigen huis terug in de tijd, en kijken naar een film van Charlie Chaplin die daar in de jaren dertig draaide. Dat zou mogelijk moeten zijn.’

 

 

Wanneer is het zover?

‘We zijn nu vooral nog hard bezig met het aan elkaar knopen van alle data. Die wordt nu op misschien wel vijftig verschillende plekken verzameld en dat gaat nooit allemaal op precies dezelfde manier. We vergelijken nu nog vaak appels met peren, maar we zijn op zoek naar een manier om er fruit van te maken. Dat is technisch werk, dat nu achter de schermen gebeurt. Denk bijvoorbeeld aan verschillende kaarten van de stad, die moeten allemaal in dezelfde verhoudingen zijn voordat ze op elkaar kunnen worden gelegd om het reizen door de tijd mogelijk te maken. Ik verwacht dat we over vijf jaar echt leuke dingen kunnen laten zien en dat over tien jaar af is. Tenminste, dan staat de hele basis waaraan steeds meer informatie kan worden toegevoegd.’

 

Zal dit uiteindelijk voor heel Nederland worden gedaan?

‘Het wordt nu al in meerdere steden in Nederland en Europa gedaan. Het internationale project is begonnen in Venetië en het verspreidt zich als een olievlek over Europa. In Delft zijn ze ook bezig met het ontwikkelen van een virtuele tijdmachine voor het landschap, want er is ook veel historische informatie beschikbaar over watermanagement. In de toekomst moet het dekkend worden, zoals met Google Earth over de hele wereld.’

 

Op de Universiteitsdag op zaterdag 15 juni zal Julia Noordegraaf om 13.00 een lezing geven over het project Amsterdam Time Machine. Kijk hier voor meer informatie. Op 22 juni vertelt Noordegraaf over het project tijdens een van de Amsterdamlezingen.