Chimpansees geven voorkeur aan bepaald voedsel. Is dit ook cultuur?
Een onderzoek naar chimpansees in de moeilijk toegankelijke gebieden van Oost-Congo stelt wetenschappers, waaronder UvA’er Peter Roessingh, voor een belangrijke vraag. Hebben apen cultuur? ‘Het lijkt er wel op dat ze een cultuur hebben, maar dit is moeilijk te bewijzen.’
De Amerikaanse wetenschapper Cleve Hicks ging voor een chimpansee-onderzoek een buitengewoon ontoegankelijk en gevaarlijk gebied in, het bos in de Bili-Uéré regio in het noorden van Congo. ‘Veel goudzoekers, stropers en paramilitairen zijn hier actief. Maar hierdoor is de natuur wel ongerept,’ vertelt universitair docent Peter Roessingh. ‘Ongeveer de helft van alle chimpansees op de wereld leven hier. Hicks is de eerste onderzoeker die chimpansees hier heeft bekeken.’
Roessingh was betrokken bij de statistische analyse van het onderzoek van universitair hoofddocent Cleve Hicks van de Universiteit van Warschau. Hij kent Hicks van vroeger, toen Hicks promovendus was aan de UvA.
Wilde apen
Het meeste apenonderzoek wordt gedaan bij apen die gewend zijn aan mensen. ‘De chimpansees in de Bili-Uéré regio zijn wilde apen, ze zijn dus niet gewend aan mensen,’ legt Roessingh uit. ‘Hierdoor is het lastig om deze apen van dichtbij te observeren. Met een geautomatiseerde camera lukt dat soms wel, waardoor je soms wel kan zien hoe ze takken als gereedschap gebruiken.’
Hicks doet namelijk onderzoek naar het takkengebruik van de chimpansees. ‘Hij heeft eindeloos door de Congolese bossen gelopen en stokken verzameld die in mierenhopen gestoken waren of bij een bijennest lagen,’ zegt Roessingh. ‘Hij keek waar welke stok lag en hoe de stokken eruitzagen. Bij bepaalde mierenhopen lagen lange stokken, bij andere weer heel dunne stokken.’
Voor iedere prooi een stok
Hicks en Roessingh denken dat de apen de gereedschappen voor iedere prooi geoptimaliseerd hebben. Uit de details van de stokken en de sporen op de stokken konden ze afleiden waar de chimpansees de stokken voor gebruiken. Roessingh: ‘Modder aan de stok bevestigt dat die stok gebruikt kan zijn om te graven. Om mieren uit kleine gaatjes te halen gebruiken ze vooral fijne takjes. Ze kunnen de stokken ook gebruiken om te graven naar bijennesten voor honing. Soms zie je dat de bovenkant van een tak als een soort borsteltje is opengebarsten, mogelijk door het gebruik, of om de vang-efficiëntie te vergroten. Verder zagen we dat ze voor agressieve mieren lange stokken gebruiken. Het is alleen niet zeker of ze dit doen omdat die mieren agressief zijn.’
(Lees verder onder de afbeelding)
Roessingh deed een statistische analyse van deze gevonden patronen. Hierdoor werd onder andere duidelijk dat de chimpansees in de Bili-Uéré regio interesse hebben in slakken, schildpadden en termieten, terwijl chimpansees in andere gebieden hier niets mee doen. ‘Het stukslaan van harde voorwerpen, zoals noten, komt wel op veel plekken voor,’ vertelt Roessingh. ‘Maar het gebruik van een slagtechniek bij een termietenheuvel – een soort kleiachtige berg – hadden we nog niet eerder gezien, terwijl deze termietensoort ook op andere plekken voorkomt. Deze apen eten ook blijkbaar niet alle soorten termieten. Ze lijken een voorkeur te hebben voor bepaald voedsel, net zoals niet alle mensen slakken eten. Het kan komen doordat andere apen misschien een gebrek aan kennis hebben of de termieten niet lusten, maar dat weten we nog niet.’
Apencultuur
De grote vraag die volgens Roessingh nu naar boven komt is: hebben apen cultuur? Ze hebben een set van gebruiken, maar is dit hetzelfde als bij mensen? Roessingh: ‘Het lijkt er wel op dat apen cultuur hebben, maar dit is moeilijk te bewijzen. Het is ook een omstreden onderwerp want je komt dan aan de speciale status van de mens. Dit soort onderzoek wordt daarom altijd kritisch bekeken. Misschien helpen deze resultaten om te onderzoeken hoe cultuur evolueert. Als we de cultuur van onze naaste verwanten begrijpen, kunnen we misschien onze eigen cultuur beter begrijpen. Daardoor krijgen we dan mogelijk meer inzicht in waarom mensen nu bepaald gedrag vertonen en hoe dat zo geëvolueerd is.’
Maar dit onderzoek is niet alleen belangrijk om meer te weten te komen over cultuur in het algemeen. ‘Chimpansees sterven in snel tempo uit, dus als we meer willen weten over deze apensoort is er nog extra haast bij dit onderzoek,’ zegt Roessingh. ‘Straks zijn er geen apen meer over om onderzoek naar te doen.’
