Roland Pierik: ‘Verplicht vaccineren mag geen taboe zijn’
‘Ik heb echt het idee dat het debat over vaccinaties aan het kantelen is,’ zegt UvA-rechtsfilosoof Roland Pierik, die werkt aan een boek over vaccineren. ‘Daarom heb ik tegen mijn afdelingsvoorzitter gezegd: het boek komt een jaar later. Ik ga veel in de media zijn, want het debat over vaccinaties is te belangrijk.’
‘Een ontieglijk domme boerenlul die geen moer van vaccins en vaccinaties af weet’, ‘een sneuneus’ en ‘Mengele in de dop’ – het zijn slechts enkele typeringen die anti-vaxxers aan UvA-rechtsfilosoof Roland Pierik geven. Pierik, opgewekt, een jaar of vijftig, verzamelt op zijn website onder het ironische kopje ‘Fanmail’ de berichten van anti-vaxxers. ‘En dit zijn niet eens de ergste dingen’ voegt hij er aan toe. ‘Ik heb ook weleens bedreigingen gehad.’
Waarom zet je dit op je site?
‘De discussie over de afnemende vaccinatiegraad loopt al een paar jaar. We vragen ons met zijn allen af hoe dat nu komt. Er worden overal antwoorden gezocht, maar the elephant in the room wordt niet genoemd, namelijk de werking van de antivaccinatiebeweging.’
Hoe werkt die antivaccinatiebeweging dan?
‘Het probleem is dat het vertrouwen in vaccins wordt ondermijnd door mensen die eigenlijk wetenschappelijk gezien niet capabel zijn om daar vergaande uitspraken over te doen, maar die dat wel doen.
De antivaccinatiebeweging is zoals je aan die “fanmail” ziet soms erg agressief, maar het verbaast me eigenlijk meer dat mensen als Door Frankema en Anne-Marie van Raaij als serieuze stemmen in het gesprek worden gehoord. Door Frankema (Vaccinvrij) is een fysiotherapeut. Daar ga ik graag naartoe als ik last heb van mijn knie, maar niet als ik vragen over vaccinaties heb. Anne-Marie van Raaij (Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken) is een klassiek homeopaat. Dat is geen door de overheid geaccrediteerde opleiding. Zij praten over vaccins alsof ze onderzoekers zijn die daar jarenlang onderzoek naar hebben gedaan. Door Frankema zal zeggen dat ze heel veel artikelen over vaccinaties heeft gelezen. Maar als ik als rechtsfilosoof vijftig artikelen over vliegtuigmotoren lees, dan zal niemand me een Boeing laten repareren. Eigenlijk wil ik ter discussie stellen waarom deze mensen zoveel ruimte krijgen in het debat op televisie en in de krant.’
Is het een probleem van de media?
‘Niet alleen. Het probleem is: door internet, en vooral door Facebook, kunnen deze mensen heel veel ruimte claimen. Maar de klassieke media geven deze mensen, met het idee van hoor en wederhoor – wat eigenlijk een false balance is – te veel een stem in deze discussie. Ze moeten wel gehoord worden, maar als journalist moet je alert zijn op verregaande claims die niet met feiten worden onderbouwd.’
Pierik werd geboren in het Twentse dorp RijssenRijssen is inmiddels gefuseerd met het seculiere dorp Holten, waardoor de macht van de christelijke partijen wat kleiner is geworden., een plaats waar de SGP jarenlang de grootste partij was en samen met het CDA en de ChristenUnie een absolute meerderheid in de gemeenteraad had. De vaccinatiegraad in fusiegemeente Rijssen-Holten ligt tegenwoordig rond de 85 procent. ‘In Rijssen is van oudsher een groot cohort niet-vaccineerders en er waren in de jaren zeventig ook mazelenuitbraken.’
2019 monografie: Inducing Immunity. The Regulation of Vaccination (verwacht, met Marcel Verweij)
2017 – heden Lid van de Gezondheidsraad, commissie vaccinaties
2013 – heden Meerdere artikelen over vaccinaties
2009 – heden Universitair hoofddocent rechtsfilosofie aan de UvA
2000 – 2009 Docent aan de Radboud Universiteit en Tilburg University
2000 Promotie in de filosofie aan de Universiteit Twente
1994 Masterdiploma in politicologie en bestuurskunde aan de Universiteit Twente
1966 Geboren te Rijssen
Hij herinnert zich de houding van die strenggelovige christenen. ‘Die mensen weten dat vaccinaties werken, weten wel degelijk dat hun kinderen gevaar lopen en zijn erg bang dat hun kinderen die ziekte oplopen. Maar ze zeggen ook dat als hun kinderen de ziekte oplopen, het Gods wil is en daar mogen we niet tegenin gaan,’ vertelt hij. Volgens Pierik is het niet-vaccineren een soort laatste strohalm van veel gelovigen: ze hebben bijvoorbeeld al de zondagsrust en andere tradities moeten opgeven. ‘De SGP vertegenwoordigt de ene tak van anti-vaxxers, maar dat is niet meer het grootste probleem. Het zijn vooral de nieuwe anti-vaxxers, die allerlei niet-wetenschappelijke claims doen, die het probleem vormen.’
Wie zijn die nieuwe anti-vaxxers?
‘Er zijn verschillende stromingen. De historische tak is de antroposofie en antroposofen zeggen dat ziekten als mazelen een noodzakelijke stap zijn in de ontwikkeling van het kind, net zoals het kind melktanden wisselt. Als je die kinderziektes doorstaat ben je later beter beschermd tegen ziekten als kanker en allergieën. Dat is een beetje het idee: waar je niet aan doodgaat, daar word je sterker van.’
Dat is eigenlijk hetzelfde idee als dat van een vaccinatie.
‘Ja, alleen het klopt hier niet. Mensen die mazelen hebben doorlopen worden niet ouder en krijgen niet minder vaak kanker. Sterker nog: tot twee jaar na besmetting zijn ze vatbaarder voor andere ziektes. Intuïtief kun je je er iets bij voorstellen, maar het klopt niet.’
En de andere takken?
‘Een ander idee is dat het BMRBMR staat voor bof, mazelen & rodehond.-vaccin wel werkt, maar dat je er autisme van krijgt. Dat is al honderdduizend keer gedebunkt. Het wetenschappelijke tijdschrift heeft het artikel waarin dat wordt beweerd ingetrokken, de schrijver is zijn medische doctorstitel kwijt, maar auteur Andrew Wakefield blijft de held van deze mensen. De derde stroming bestaat uit mensen die hun kinderen puur wil houden: die biologisch-dynamisch eten, maar ook het idee hebben dat ze hun kind gif inspuiten als ze vaccineren. Het zijn allemaal verhalen die wel plausibel lijken, maar die niet wetenschappelijk onderbouwd zijn.’
Hoe hebben deze stromingen hun aanhangers kunnen verzamelen?
‘Dat heeft denk ik twee oorzaken. De ene is dat we eigenlijk de gevaren van de ziektes niet meer zo goed zien. Je ziet geen mensen meer met polio, je hebt niet meer om de vijf jaren een mazelenuitbraak.
Het tweede ding is de democratisering van kennis. Een aantal van die mensen noemt zichzelf parent-researcher. Na een bepaald aantal uren internet-onderzoek denken zij evenveel kennis te hebben als een arts of medicus die er jarenlang wetenschappelijk onderzoek naar heeft gedaan. We moeten de vraag stellen of een uitspraak van deze ouders evenveel epistemologische autoriteit heeft als die van epidemiologen en infectieonderzoekers die daar al decennia over publiceren. Ik denk dat het komt doordat het voor veel ouders heel dichtbij komt: ouders kennen hun kinderen het allerbest en sommige ouders hebben het idee dat ze daarom ook beter dan medici weten wat ze moeten doen als kinderen ziek zijn.’
Voor 2013 deed Pierik al onderzoek naar botsende grondrechten, maar op een meer theoretische wijze. Toen er in dat jaar enkele kleine mazelenuitbraken waren, werd hij geprikkeld. Des te meer nadat Roel Coutinho (toenmalig directeur van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu; RIVM) en minister-president Rutte zeiden dat vaccinatie niet verplicht kon worden gesteld. ‘Ik vroeg me toen af: waarom eigenlijk niet?’ Sindsdien schreef hij verschillende artikelen en werkt hij met de Wageningse hoogleraar filosofie Marcel Verweij aan een boek over de regulering van vaccinaties en de mogelijkheid om vaccinatie te verplichten.
Hoe heeft de politiek op die kleine uitbraken gereageerd?
‘Niet echt. Waarschijnlijk komt de staatssecretaris deze week met een brief waarin hij allerlei maatregelen gaat voorstellen om vrijwillige vaccinatie aan te moedigen. Daarbij kun je denken aan meer tijd voor artsen en consultatiebureaus om het gesprek met ouders aan te gaan. Het zijn kleine dingen, maar als die allemaal een paar procent helpen… We moeten ook niet dramatisch gaan doen. We zaten rond een vaccinatiegraad van 95 procent, we zitten nu rond de 90 procent, als we een paar procent stijgen zijn we er weer.’
Het is Nederland altijd gelukt om op vrijwillige basis een goede score te halen, zo rond de 97 procent. De magische grens ligt rond de 95 procent, toch?
‘Er zijn verschillende magische grenzen. Bij een gemiddelde van 95 procent heb je op sommige plekken 97, op sommige plekken 93, maar dan kun je die dalen wel hebben om grote uitbraken te voorkomen. Als je op 95 procent zit kun je zelfs bijdragen aan uitroeiing van de ziektes.
Rond de 90 procent is het geen schoonheidsprijs, maar dan hoef je je nog niet zoveel zorgen te maken. Waar de grens ligt om grote uitbraken te voorkomen, zal het RIVM moeten bepalen, op basis van gedegen wetenschappelijk onderzoek. Heel cynisch gezegd: als er een keer een uitbraak is – dat zie je ook in andere landen – dan schiet de vaccinatiegraad weer omhoog. Maar dat wil je voorkomen: je wil geen kinderen opofferen om de rest veilig te stellen.’
Stel je voor dat het niet werkt om de vaccinatiegraad te laten stijgen. Wat dan?
‘Ik ben helemaal voor vrijwillige vaccinatie, maar als daarmee de groepsbescherming niet meer gegarandeerd kan worden, dan denk ik toch dat je een verplichting moet overwegen. Het gaat namelijk niet alleen over de ouders die niet willen vaccineren, het gaat ook over de gemoedsrust van ouders die wel vaccineren. Je kunt als overheid niet zo’n uitbraak laten gebeuren onder het motto vrijheid blijheid. Nu is zo’n verplichting wellicht overdreven, maar als er echt weer ziektes gaan uitbreken zou dat wel gepast zijn. ’
In het boek dat je samen met Marcel Verweij schrijft ga je betogen dat vaccinatie onder bepaalde voorwaarden verplicht mag worden gesteld. Aan welke situaties denk je dan?
‘Er zijn drie voorwaarden. Het moet een ernstige ziekte betreffen, het moet een besmettelijke ziekte zijn waarvan uitbraken effectief door vaccinatie bestreden kunnen worden, en er moet een “clear and present danger” zijn. Dat laatste wil zeggen dat er een duidelijk risico bestaat dat de ziekte snel kan uitbreken.’
Dat laatste is natuurlijk heel moeilijk. Je moet precies op het juiste moment het stapje naar achteren doen om niet onder de trein te komen. Hoe doe je dat?
‘Bij de mazelen en andere ziektes hebben we een goed beeld bij welke vaccinatiegraad we veilig zijn. Het zal een taak zijn van het RIVM en andere wetenschappers om die kritische graad te bepalen en tegelijkertijd de vaccinatiegraad op allerlei plekken in de gaten te houden. En dan is het op een bepaald moment aan de politiek. Die zal de beslissing moeten nemen.’
(Lees verder onder de afbeelding)
Hoe ziet verplichte vaccinatie eruit?
‘Het verhaal van proportionaliteit is heel belangrijk. We hebben een soort drietrapsraket. De eerste stap is dus heel erg stimuleren, zoals de minister waarschijnlijk gaat doen. De tweede stap is een indirecte plicht, zoals elders ook al gebeurt. In Australië krijgen ouders bijvoorbeeld geen kinderbijslag meer en in Frankrijk kunnen kinderen niet meer naar de kinderopvang en niet meer naar school wanneer ze niet gevaccineerd zijn. De derde stap zou meer strafrechtelijk zijn, dat je een boete krijgt of de gevangenis in moet. In België is dat bijvoorbeeld al zo als je je kind niet vaccineert tegen polio.
Wat trouwens opvallend is, is dat je in al die landen ziet dat er heel veel ophef van de anti-vaxx-beweging tijdens de politieke besluitvorming is. Daarna verdwijnt de ophef weer en stijgt de vaccinatiegraad. Op de een of andere manier is die beweging heel vocaal, maar het is de vraag of zij breed gedragen is.’
Dus er is geen moment waarop er daadwerkelijk kinderen tegen de wil van hun ouders gevaccineerd worden?
‘Alleen in heel extreme gevallen. Ik ken één voorbeeld van zo’n geval, namelijk bij een mazelenuitbraak in een kinderdagverblijf. Als je snel na de besmetting vaccineert is het kind niet meer besmettelijk en kun je de effecten van de ziekte heel erg dempen. Je kunt je voorstellen dat het in heel extreme gevallen zoals dit toch toegestaan is, maar ik denk dat de tweede stap – geen toegang tot de kinderopvang – al genoeg is om ouders die er nu misschien niet zo goed over nadenken over de streep te trekken. Die laatste stap is natuurlijk heel erg.’
Je zegt eigenlijk dat het al genoeg is om die twijfelaars terug in het vaccinatiekamp te halen.
‘Precies. De hardcore-gevallen zul je niet overtuigen. Maar je moet een soort firewall tussen de hardcore anti-vaxxers en twijfelende ouders te zetten. Dat is moeilijk, want als je gaat googelen naar vaccinaties krijg je meteen angstwekkende websites. Ik denk dat artsen en consultatiebureaus die wig kunnen drijven wanneer ze gewoon één op één met ouders kunnen praten over vaccinaties en de gevaren van niet vaccineren.
Een van de redenen dat we denken dat het kinderopvangverbod werkt, is dat jonge ouders vaak hartstikke druk zijn. Op een gegeven moment komt die vaccinatieoproep, je praat er een keer over en zonder er echt goed over na te denken, stel je het een keer uit en komt het er niet meer van. Door de hoge vaccinatiegraad was dat ook niet erg, maar als je niet meer naar de kinderopvang kunt, zullen heel veel ouders de keuze om niet te vaccineren wellicht heroverwegen.’
