Kun je echt iemands aanwezigheid voelen? Een UvA'er onderzocht het
In de literatuur wordt het ‘hypergevoelige aanwezigheidsdetectie’ genoemd: het gevoel dat er ‘iets’ of ‘iemand’ bij je in de buurt is, terwijl je eigenlijk niets kunt zien. Hoe werkt dat? Promovendus David Maij van sociale psychologie doet onderzoek in het virtual reality-lab.
Het is zo’n avond: donker en koud. Vanuit je bed heb je net drie afleveringen van Dark gezien. En dan, nét als je wilt gaan slapen, hoor je een geluidje op de trap. Gekraak. Loopt daar iemand? Even verstijf je. Ben je hier wel alleen?
Het is een bekend gevoel, zegt David Maij, UvA-promovendus sociale psychologie. Hij doet nu zo’n vier jaar onderzoek naar (onder meer) ‘hypergevoelige aanwezigheidsdetectie’: het gevoel dat ‘iets’ of ‘iemand’ zich bij jou in de buurt bevindt. De theorie: als je gestresst of angstig bent, en je hoort een geluidje, detecteert je brein dat alsof er iets aanwezig is. Dat is handig, zeker evolutionair gezien: een geluidje in het bos kan zomaar een slang of beer – en daarmee de dood – betekenen.
Tot zover de literatuur. Klopt het ook? Hébben mensen daadwerkelijk die aanwezigheidsdetectie? Er is weinig praktijkonderzoek gedaan, zegt Maij. Daarom startte hij diverse experimenten. Eerst maakte hij proefpersonen bang met filmpjes, plaatjes en enge muziek, in de hoop de aanwezigheidsdetectie te triggeren. ‘Het werkte niet. Toen hebben we een pilot in het VR-lab gestart, waar we proefpersonen lieten rondlopen in twee verschillende omgevingen: een doolhof, en een spookhuis. We zeiden dat er doorzichtige wezens rondliepen. En inderdaad: in het spookhuis werd meer aanwezigheid gedetecteerd.’
Boswandeling
Vandaag doen we mee aan de derde ronde van het experiment, in het VR-lab aan het Roeterseiland: een kleine, witte ruimte, met een loopband, een computer, en een paar stoelen. Een hartslagmeter moet om mijn buik, en de VR-bril op. Een film start: er is een licht bos, waarin ik over paddenstoelen moet stappen, boomtakken moet ontwijken, en over keien moet springen. Af en toe ritselt en kraakt er wat. Wanneer ik het gevoel hebt dat ik niet alleen ben, moet ik op een knop drukken. Simpel.
(Lees verder onder de afbeelding)
Het is slechts het begin. De bril gaat af, en ik moet twee minuten op de loopband rennen, en krijg een enge film te zien: zo moet ik ‘gestresst’ raken. In de nieuwe VR-omgeving, die ik daarna te zien krijg, is het bos donkerder, met een paarse gloed, en het gekraak lijkt wel dreigender te klinken. Toch blijkt het lastig om de UvA-studio en mijn fotograaf – die ik af en toe hoor klikken – te vergeten. Bij sommige geluidjes twijfel ik. Voel ik nu iemand? Of iets? Toch druk ik maar, voor de zekerheid. Toeval, of aanwezigheidsdetectie?
Dat is het demand effect, vertelt Maij me later, als ik hem opbel: het gevoel dat je wilt voldoen aan dat wat de wetenschapper van je vraagt. Om daar rekening mee te houden, is in het onderzoek een testje opgenomen: in het lab moet ik enkele minuten naar witte ruis luisteren, en zodra ik het nummer White Christmas van Bing Crosby hoor, moet ik op de knop drukken. Maij vertelt me dat Crosby geen enkele keer te horen is geweest. Ik heb zo’n acht keer enthousiast gedrukt. Maij: ‘Daar kunnen we dan rekening mee houden.’
Of de resultaten een bewijs leveren voor de hypergevoelige aanwezigheidsdetectie, kan Maij nog niet zeggen.
(Lees verder onder de afbeelding)
Spiritualiteit
Wat hebben we nu aan dit onderzoek? In de eerste plaats is het een van de eerste praktijkonderzoeken naar dit specifieke thema, zegt Maij. Daarnaast: aanwezigheidsdetectie wordt gezien als een van de redenen dat mensen zijn gaan geloven in bovennatuurlijke krachten. Het gevoel dat er ‘iets’ is, zou je vatbaar kunnen maken voor geloof in bovennatuurlijke wezens, zo wordt gesuggereerd in de literatuur. ‘Daarom laat ik proefpersonen een vragenlijst invullen. Als je spiritueel aangelegd bent, zou je – volgens de theorie – vaker op de knop drukken.’
Zijn visie: het verband is onzin. ‘In een evolutionair verleden zou zo’n mechanisme weleens geloof in bovennatuurlijke wezens versterkt kunnen hebben. Vandaag de dag is het waarschijnlijk niet meer belangrijk. Ik denk dat geloof en spiritualiteit veel meer te maken hebben met je opvoeding: dat wat je ouders je hebben aangeleerd.’
David Maij hoopt 6 april te promoveren met zijn proefschrift Sensing Supernatural Agency: An Empirical Quest on the Socio-cognitive Foundations of Supernatural Beliefs. De promotie vindt plaats om 13.00 uur in de Oude Lutherse Kerk aan het Singel.
