Han van der Maas | Schaken op de Brug van de Roeterseilandcampus
NRC stopte met zijn wekelijkse schaakrubriek omdat er online al veel over schaken te vinden zou zijn. Die beslissing biedt kansen voor Folia. Immers, schaken is immens populair onder de intelligentsia. En de Brug op de Roetereilandcampus zou uitermate geschikt zijn voor het houden van het mooiste schaaktoernooi ter wereld, betoogt Han van der Maas.
De NRC is na 34 jaar gestopt met Hans Rees schaakrubriek omdat er online al zoveel over schaken te vinden is. Daar zit wat in, natuurlijk. De NRC kan zich, zo beredeneerd, beperken tot overlijdensadvertenties. Gelukkig biedt dit kansen voor de online Folia. Schrik niet, deze schaakcolumn is speciaal voor niet-schakers, er is namelijk ontstellend veel dat je moet weten over schaken. Zo biedt schaken hoop in bange AI dagen.
Artificial Intelligence (AI) heeft al twee keer hard toegeslagen in het schaken. De eerst keer was toen Deep Blue wereldkampioen Kasparov versloeg. Onvergetelijk was het theater van Kasparov nadat hij opgaf in de laatste partij. Maar Deep Blue was een rekenmonster en had beschikking over alle boekenkennis over schaakopeningen en eindspelen. Vals spel, kon je nog denken, samen met Kasparov.
In 2017 volgde een nieuwe klap: een revolutionair schaakprogramma, AlphaZero, herontdekte in enkele uren de schaakopeningstheorie die de mens in een collectieve inspanning van enkele honderden jaren had ontwikkeld, speelde verrassend creatief en verpulverde niet alleen menselijke tegenstanders maar ook de beste schaakcomputers.
Chess.com
Velen hadden het einde van het schaken voorspeld wanneer de computer de mens zou verslaan (wat overigens lang voor onmogelijk werd gehouden). Maar niets blijkt minder waar. Schaken is sinds een jaar of vijf immens populair. Op de grootste schaaksite ter wereld, Chess.com, spelen mensen schaak tegen willekeurige andere aardbewoners. Aan het begin van dit jaar lag de website van Chess.com er weken uit. De oorzaak was een spectaculaire groei sinds het najaar, lang na de Covid-crisis en de populaire Netflix-serie The Queen’s Gambit. In januari registreerde de website honderdduizenden nieuwe leden per dag en in de maand februari 1 miljard potjes schaak.
Naar de oorzaken is het gissen maar sociale media spelen ongetwijfeld een rol. De populairste social media post in 2022 was een nepschaakpartij tussen Messi en Ronaldo. Sommigen menen dat de veelbesproken, vermeende fraude van een Amerikaanse topschaker een rol speelt, maar dat lijkt me even waarschijnlijk als dat Nederlandse tieners psychologie zijn gaan studeren dankzij wetenschapsfraudeur Diederik Stapel.
AlphaZero
Hoe dan ook, elke telefoon verslaat met gemak de wereldkampioen en toch is schaken populairder dan ooit. Dat biedt hoop voor de kunsten! U moet ook iets weten over AlphaZero. Dit AI-systeem leerde zichzelf schaken, gebruikmakend van neurale netwerken en een speciale vorm van operante conditionering, een beetje zoals wij leren. Waar de vooruitgang jarenlang zat in bruut rekengeweld, iets waar mensen erg slecht in zijn, werkt AlphaZero op basis van principes die ook essentieel zijn in menselijk intelligentie.
In een recent paper in PNAS vergelijken de auteurs (met ex-wereldkampioen Kramnik als coauteur) het leerproces van AlphaZero met dat van de mens en zien vele overeenkomsten. AlphaZero is nagebouwd door een team vrijwilligers onder de naam Leela Chess Zero. Leela’s domineren de competities tussen schaakcomputers met ‘menselijke’ schaak. Dat blijkt niet alleen uit de creativiteit van Leela maar ook uit de blunders. Zoals het hoort in een schaakrubriek heb ik twee diagrammen. In de eerste kiest Leela, met een duizelingwekkend hoge schaakrating van 3233, voor Dd8xd4. Onbegrijpelijk en toch ook geruststellend!
Het betrof overigens een UltraBullet partij tegen een menselijke tegenstander. Ik betwijfel of je wilt weten wat UltraBullet schaak is. De tweede stelling is een voorbeeld van een stelling die door alle schaakcomputers nog steeds niet goed beoordeeld wordt. Mensen doorzien snel dat deze stand remise is, maar ook Leela begrijpt deze stelling niet. Dit ‘begrijpen’ is de kern van de discussie over de verschillen tussen natuurlijke en artificiële intelligentie.
ChatGPT
En dan ChatGPT. Als je als volstrekte amateur van de computer wilt winnen, raad ik ChatGPT aan. Maar ook voor wie een voorbeeld van het gevaar van blind vertrouwen in Large Language Models zoekt, is schaken een goeie. Ik vroeg versie 4 dit: ‘Dit is een schaakpositie: wit heeft Kd5, Ra7, e6; zwart heeft Kd8, Tg6. Zwart is aan zet. Er zijn geen andere stukken op het bord. Wat zou je spelen?’
Het antwoord was opmerkelijk. Eerst komt ChatGPT met allerlei wijsheden waar niks mis mee is: ‘De witte pion op e6 is dicht bij promotie en de witte koning staat in een sterke centrale positie. Ondertussen is de zwarte toren niet goed gepositioneerd om de promotie te voorkomen.’ Maar dan stelt ChatGPT Tg5+ voor. Een grafzet!
Overigens verder niets dan goeds over ChatGPT. Op het overgrote deel van mijn vragen zijn de antwoorden verbijsterend helder en goed. Typ maar eens wat samenzweringsideeën in. Keurige weerleggingen. En zit-ie er eens naast, dan is ChatGPT nooit te beroerd om excuses aan te bieden. Als er ergens een manifest voor de laatste AI-ontwikkelingen te tekenen is, doe ik dat graag. Leve de democratisering van kennis, wat een zegen voor de mensheid.
Tot slot, het mooiste schaaktoernooi ter wereld wordt gehouden in Wijk aan Zee. Elk jaar wordt een ronde gespeeld op een externe locatie, zoals het Rijksmuseum of de Arena. Wat zou het fantastisch zijn als De Brug van de Roeterseilandcampus volgend jaar die locatie is: al die schakende tieners moeten we naar de UvA lokken!
