Han van der Maas | Soms is links rechts en rechts links
Rechts wil met hoge straffen een voorbeeld stellen, links is voor taakstraffen, preventie en behandeling. Maar soms is het andersom, ziet columnist Han van der Maas. ‘In de universitaire samenwerking met Shell is links opeens voor straffen en verbieden en komt rechts met zalvende linkse taal.’
Als het gaat om ongewenst gedrag, criminaliteit bijvoorbeeld, denkt rechts doorgaans met de onderbuik. Met hoge straffen stellen we een voorbeeld, verwijderen we criminelen uit de maatschappij en voldoen we aan de roep om vergelding. Hoe begrijpelijk deze emotionele reactie ook is (het zal jouw fiets maar zijn) het werkt niet, zo blijkt uit heel veel onderzoek. Links is daarom voor taakstraffen, preventie en behandeling. Zo kennen we links en rechts. Maar soms is links rechts en rechts links.
Een voorbeeld van deze omdraaiing is het vuurwerkdebat. Rechts verwerpt het vuurwerkverbod omdat de goeden niet onder de kwaden moeten lijden, juist illegaal vuurwerk voor ongelukken zorgt, het verbod niet te handhaven is en een florerende illegale handel in het leven roept. Links wil een vuurwerkverbod omdat de politie erom vraagt, er jaarlijks enkele doden vallen en vuurwerk voor veel overlast zorgt. Vervang vuurwerk door XTC en het is onduidelijk wie hier links en rechts zijn. Gelukkig hebben beiden 50 procent gelijk.
Een voorbeeld dichter bij huis is de discussie over de universitaire samenwerking met Shell. Opeens is links voor straffen en verbieden: we moeten een voorbeeld stellen en de samenwerking met Shell opzeggen, dat zal ze leren. En nu komt rechts met zalvende linkse taal: we moeten het samendoen, we moeten het langetermijndoel in het oog houden, zonder de Shells van deze wereld gaan we de klimaatcrisis niet oplossen.
Nog een voorbeeld dichtbij huis is de academische vrijheid. Rechts schaart zich achter Laurens Buijs en links achter Susanne Täuber met vrijwel dezelfde argumenten. Ik heb nog geen petitie gezien om ze allebei te steunen of allebei juist niet, terwijl dat toch in de rede ligt.
Het beroep op vrijheid, liberalisme, is dus nogal selectief. Dat zien we terug in de maakbaarheidsillusies van links en rechts. Onze buitengewoon complexe maatschappij met interacties tussen ontelbare actoren is vrijwel onbestuurbaar en onvoorspelbaar. Soms werken duidelijke regels maar heel vaak ook niet. De bijeffecten zijn dan ernstiger dan de opbrengsten. Links en rechts overschatten ieder de maakbaarheid van de samenleving. Rechts wijst daar graag op als het gaat om de arbeidsmarkt of de woningmarkt.
Inderdaad is links beleid soms contraproductief. De cao’s bijvoorbeeld, beschermen de rechten van een klein deel van vooral oudere werknemers. De regels over vaste contracten, ziekte en het ontslagrecht zijn zo onwerkbaar dat Nederland inmiddels miljoenen zzp’ers en uitzendkrachten heeft. Ook de invoering van quota voor geracialiseerde Nederlandse wetenschappers zal verkeerd uitpakken, zie het stuk van ex-promovenda Esmé Bosma in de Volkskrant. Het is een linkse illusie dat met nog weer nieuwe regels de arbeidsmarkt rechtvaardiger zal worden. Op de woningmarkt geldt een soortelijke dynamiek. De neo-liberaal zit nu hard te knikken.
Maar de rechtse maakbaarheidsillusies zijn niet minder ernstig. Want als het gaat om gebruik van cannabis of cocaïne dan is rechts obsessief naïef (je mag geen dom meer zeggen). Hoeveel doden moeten er nog vallen, hier en in de productielanden, voordat rechts inziet dat het verbod van drugs de grootste maakbaarheidsillusie van de vorige eeuw was. De eerste les was de drooglegging en de voorlopig laatste les was de moord op Peter R. de Vries, een verklaard voorstander van legalisering.
Nederland wordt gegijzeld door linkse en rechtse maakbaarheidsillusies. Als je complexe maatschappelijke processen niet begrijpt, wees dan uiterst voorzichtig met de verbiedreflex. Verbieden zou verboden moeten worden.
Han van der Maas is hoogleraar psychologische methodenleer.
