Wie ernstig overgewicht heeft, eet niet gewoon te veel, maar heeft genetisch pech
Obesitas werd vaak toegeschreven aan een gebrek aan zelfbeheersing, maar Sadaf Farooqi, hoogleraar metabolisme en geneeskunde aan de Universiteit van Cambridge, ontdekte dat de oorzaak vaak veel dieper ligt: in onze genen. Farooqi, een pionier op het gebied van obesitasonderzoek, verzorgt donderdag de dertigste Anatomische Les in het Concertgebouw.
Ruim vijfentwintig jaar geleden startte Sadaf Farooqi haar onderzoek naar obesitas in Engeland, in een tijd waarin de wetenschap vooral het verband tussen overgewicht en suikerziekte onderzocht. Op dat moment begon obesitas net de kop op te steken in het Verenigd Koninkrijk. In de loop der jaren is obesitas een wereldwijd gezondheidsprobleem geworden en wordt er ook wel gesproken van een obesitasepidemie. Met een indrukwekkende reeks publicaties veranderde de inmiddels hoogleraar metabolisme en geneeskunde aan de Universiteit van Cambridge Farooqi onze kijk op chronische aandoening. Obesitas komt namelijk niet per se door gebrek aan de wil om af te vallen, maar kent een genetische basis. Folia sprak met haar voorafgaand aan de Anatomische Les.
De Anatomische Les is een jaarlijkse medische publiekslezing in het Concertgebouw op het snijvlak van geneeskunde en maatschappij, georganiseerd door Amsterdam UMC en de Volkskrant. De traditie, dit jaar voor de 30ste keer, is gebaseerd op het chirurgijnsgilde dat in de zestiende en zeventiende eeuw jaarlijks een openbare ontleding hield voor leken.
Er zou sprake zijn van een obesitasepidemie. Maar klopt die bewoording wel?
‘Het woord “epidemie” is hier een beetje vreemd gekozen, omdat het vaak wordt gebruikt voor infectieziekten en overdraagbare aandoeningen. Waar het op doelt, is het hoge aantal mensen met obesitas dat nog altijd stijgt in werelddelen als Amerika, Europa en het Midden-Oosten. De exacte cijfers voor Nederland heb ik niet paraat, maar het percentage van mensen met obesitas ligt lager dan in het Verenigd Koninkrijk, waar ik voornamelijk onderzoek doe. Daar heeft tussen de 15 en 20 procent van de bevolking obesitas.’
‘Obesitas is een veelvoorkomende chronische aandoening. Het wordt gekarakteriseerd door een overmatige ophoping van lichaamsvet, wat leidt tot ernstige gezondheidsrisico’s, zoals een verhoogd risico op hart- en vaatziekten, diabetes type 2 en bepaalde vormen van kanker. Waar wij ons op richten, is manieren vinden om obesitas zowel te voorkomen als te behandelen. Maar om dat te kunnen doen, moet je eerst begrijpen hoe het systeem werkt. En dat is waar we ons onderzoek op richten.’
Wat was een doorbraak in uw onderzoek naar de genetische oorzaken van obesitas?
‘De belangrijkste ontdekking was de ontdekking van het hormoon leptine bij muizen in 1994, en daarna bij mensen in 1997. Het liet zien dat een enkel hormoon een cruciale rol kan spelen bij het reguleren van je gewicht. Als je het hormoon leptine niet of nauwelijks aanmaakt, raak je in een permanente staat van honger. Mensen met een genetische afwijking voor het gen dat verantwoordelijk is voor de aanmaak van leptine hebben daardoor een sterkere drang om te eten, wat leidt tot obesitas.’
‘Om dat aan te tonen, onderzocht ik bijvoorbeeld kinderen met obesitas waarvan we wisten dat ze nauwelijks leptine aanmaakten. Een van de experimenten die we deden heette het buffetmaaltijdexperiment. Op een lange tafel was allemaal lekkers uitgestald, goed voor zo’n vijfduizend calorieën. We nodigden de kinderen uit om vrij te eten, zo veel ze maar wilden en wat ze maar wilden. Naderhand behandelden we ze met het hormoon leptine en zagen we dat ze veel minder aten van datzelfde buffet. Met dat experiment toonden we aan hoe cruciaal leptine is voor het bepalen van je eetlust.’
Wat zijn enkele veelvoorkomende misvattingen over obesitas die u graag zou willen corrigeren?
‘Lange tijd dachten mensen dat inzetten op wilskracht en zelfbeheersing het enige was om obesitas te genezen. Men dacht dat als mensen simpelweg minder aten en meer bewogen, er geen probleem met obesitas zou zijn. Of dat mensen hun hongergevoel altijd volledig onder controle konden houden. Natuurlijk kunnen we soms ons hongergevoel vrijwillig onderdrukken, maar als er een sterke biologische drang is, wordt dat ontzettend moeilijk. Wat we nu dus weten, is dat genen een grote rol spelen in onze eetlust en ons gewicht.’
‘Daarnaast wordt obesitas heel snel afgeschoven op een probleem van het individu, terwijl het heel erg te maken heeft met hoe wij onze maatschappij inrichten. Hebben mensen wel genoeg tijd en ruimte om te kunnen bewegen? En is het voedsel dat ze kunnen kopen wel goed en gezond? Als het gaat om beleid op nationaal niveau, moeten er twee dingen gebeuren. Beleidsmaatregelen die de gezondheid van de bevolking verbeteren, moeten zich richten op voedsel, omdat we meer eten en dat de obesitas aandrijft.Tegelijkertijd moeten we erkennen dat sommige mensen meer geneigd zijn om gewicht aan te komen dan anderen, en dat sommige mensen een grotere eetlust hebben. Het is dus onrealistisch om iedereen op dezelfde manier te behandelen en te verwachten dat ze zich aan elk nieuw beleid of richtlijn houden. We moeten begrijpen dat bepaalde mensen meer vatbaar zijn voor gewichtstoename en dat die waarschijnlijk meer aandacht nodig hebben.’
Welke boodschap zou u willen meegeven aan jonge onderzoekers die hun carrière beginnen in de geneeskunde?
‘Het is erg belangrijk dat alle geneeskundestudenten en artsen een open geest behouden. De beste leermeesters zijn vaak de patiënten zelf, althans als je goed naar hen blijft luisteren. In een tijd waarin er steeds meer onderzoek, richtlijnen en regels zijn, moeten we de patiënt blijven horen om tot de beste oplossingen en inzichten te komen.’
‘Om dat verder te illustreren: er zijn verhalen van kinderen met obesitas die uit huis geplaatst zijn, omdat de ouders beschuldigd werden van de obesitas van hun kinderen. Artsen, maatschappelijk werkers en andere mensen dachten dat de ouders niet goed voor hun kinderen zorgden, terwijl de genen van de kinderen de oorzaak waren. Probeer dus verder te kijken dan het medische probleem, stel je vraagtekens en trek geen overhaaste conclusies. Je onderzoek kan levens veranderen.’
