.png)
Schrijver Jacob Israël de Haan: de ‘voorloper van Wikileaks’ kende een leven vol schandalen
Hoogleraar Gaston Franssen geeft donderdag een Jacob Israël de Haan-lezing in het Allard Pierson. De focus ligt op schandalen. ‘De Haan wist precies hoe hij vermeende schandalen via de media in zijn eigen voordeel kan gebruiken.’
.png)
Net toen we mijn lezing over Jacob Israël de Haan wilden aankondigen, vonden de invallen van Hamas plaats,’ zegt Gaston Franssen, hoogleraar Nederlandse literatuur en intermedialiteit aan de UvA. Het gevolg? De jaarlijkse lezing – aanvankelijk gepland voor 8 november, locatie: Allard Pierson museum – werd uitgesteld naar deze donderdag. ‘De organisatoren hebben gezien de actualiteit in Israël en Gaza besloten meer tijd te nemen voor de voorbereiding,’ schreef het Allard Pierson Museum destijds op socialemediaplatform X.
In werkelijkheid was de situatie in het Midden-Oosten toen nog zó onzeker, zegt Franssen nu, ‘dat we het even wilden aankijken. Kijken hoe het zich verder ontwikkelde.’ Het tekent de gevoelige verhoudingen rondom de Joodse schrijver en verslaggever Jacob Israël de Haan (1881-1924). Onomstreden was hij niet, als zionist, die later antizionist werd.
‘Hij is iemand die in Palestina is geweest, en daar een bijzondere rol heeft gespeeld,’ zegt Franssen eufemistisch. Zijn radicale omwenteling heeft hij uiteindelijk zelfs met de dood moeten bekopen: een lid van een zionistische beweging loste in de zomer van 1924 drie pistoolschoten op De Haan af. Het ging de geschiedenisboeken in als de eerste politieke moord in Joods-Palestina.
Schandalen
Dáár zal Franssen in zijn lezing niet bijzonder uitvoerig op ingaan, maar andere ‘schandalen’, waar De Haans relatief korte leven bol van stond, des te meer. Neem zijn eerste roman Pijpelijntjes. Over een homoseksuele relatie, ‘die ook iets masochistisch had’, aldus Franssen.
Dat gold als ‘schandaalproza’, begin 20e eeuw. De Haan, indertijd werkzaam bij socialistisch dagblad Het Volk, werd op staande voet ontslagen door zijn hoofdredacteur P.L Tak. ‘Hij wordt als het ware verstoten uit zijn gemeenschap bij Het Volk en de socialisten,’ licht Franssen toe. Vervolgens dient hij een klacht in bij een commissie van arbitrage binnen de SDAP (een van de voorlopers van de PvdA).
‘En dan doet hij iets heel interessants.’ De Haan publiceert álle verslagen van de commissie en zijn (tot voor kort nog) privé-correspondentie met Tak in een boekje. Getiteld: ‘De open brief aan P.L. Tak’. Ziedaar: de publieke afrekening anno 1905 – een figuur die De Haan tot in zijn tenen beheerste. ‘Hij weet precies hoe hij vermeende schandalen via de media in zijn eigen voordeel kan gebruiken,’ benadrukt Franssen.
Voorloper van hedendaagse schrijvers
Maar daarbij framet hij niet, noch geeft hij passages selectief weer. Hij maakt álles openbaar, laat niets achterwege. Wat leert ons dat, vraagt Franssen zich hardop af – naast neerlandicus per slot mediawetenschaper. ‘Ik denk dat je kunt zeggen dat De Haan laat zien hoe belangrijk openbaarheid verschaffen is voor de media. In één keer maakt hij namelijk zichtbaar wat er zich achter de schermen plaatsvindt.’ Iets dat volgens Franssen tot de kerntaken van de media behoort; tegels lichten, transparant zijn.
Volgens Franssen maakt hem dat een voorloper van Wikileaks of van hedendaagse schrijvers als ‘Arnon Grunberg, Lieke Marsman en Maxim Februari’, die hetzelfde trachtten te doen. ‘Niet alleen maar romans of poëzie schrijven, maar ook de media opzoeken en uitspraken doen over publieke zaken,’ zegt UvA-hoogleraar Franssen. ‘Die taak is, gezien de Toeslagenaffaire, misschien wel belangrijker dan ooit.’
