Heeft iedereen altijd het recht om te protesteren, zo ook op de snelweg?
De dagelijkse snelwegblokkade van Extinction Rebellion heeft de discussie over het demonstratierecht weer doen oplaaien. Waar stel je de grens? ‘Op een snelweg zal het belang van de verkeersveiligheid vaak zwaarder wegen dan het belang van de demonstrant.’
Waar begint en eindigt het recht op betoging? Het is volgens Jerfi Uzman, UvA-hoogleraar staatsrecht, ‘een van de moeilijkste onderwerpen in het recht’. En de vraag is extra urgent geworden door de dagelijkse blokkade van de A12 door klimaatactiegroep Extinction Rebellion (XR). Opheldering is nodig, vindt ook de Tweede Kamer.
Daarom debatteerde het parlement onlangs met een keur aan betrokkenen over ‘de vele facetten rond het demonstratierecht’. Onder hen burgemeesters, experts en vertegenwoordigers van de politie en justitie, maar ook leden van actiegroepen XR, Kick Out Zwarte Piet en Agractie: een soort hernieuwd poldermodel, met verschillende lagen uit de samenleving. Maar de gewenste doorbraak bleef uit; na drie uur discussiëren kwam het niet tot een vergelijk.
Sterker nog: de juridische grenzen bleven dusdanig ongewis dat de burgemeester van Den Haag, Jan van Zanen, XR opriep om ‘het voor de rechter te laten komen’, zo tekende NRC na afloop op. Hoe kijken de juristen aan de UvA naar de dagelijkse bezetting van de A12 door XR? Wat valt hen op?
Klimaatactiegroep Extinction Rebellion (XR) wil dat de overheid stopt met de belastingvoordelen die grote bedrijven krijgen op het verbruik van fossiele brandstoffen. Dit noemt XR ‘fossiele subsidies’. Tot die tijd blokkeren ze de A12 bij Den Haag.
Verstoren van normale leven
UvA-docent algemene rechtsleer Bas Schotel is er helder over. De snelwegblokkade van XR gaat volgens hem ‘voorbij aan het demonstratierecht’. Hij legt uit: ‘Het idee van het demonstratierecht is dat je de mogelijkheid hebt om een gemeenschappelijke opvatting te uiten op een betekenisvolle plek in de publieke ruimte.’
Dat daar tot op zekere hoogte verkeersoverlast of hinder bij kan plaatsvinden is slechts een neveneffect, stelt Schotel. ‘Voor XR is het verstoren van het normale leven echter niet een ongewenst neveneffect, dat is precies het hoofddoel.’
Daarmee treedt XR met de snelwegblokkade buiten het recht, vindt Schotel. ‘Maar dat wil niet zeggen dat dit een manier van handelen is die niet zou passen in een volwassen democratische rechtsstaat,’ relativeert hij. Integendeel: ‘De figuur van de burgerlijke ongehoorzaamheid is een al lang bestaande praktijk.’ Het is een legitiem (politiek) actiemiddel dat fundamenteel verschilt van een gewone wetsovertreding, meent de UvA-docent.
Burgerlijke ongehoorzaamheid
Twee aspecten zijn daarbij cruciaal, legt hij uit. ‘Het moet vreedzaam zijn en je moet de juridische gevolgen van je wetsovertreding ondergaan. Dat betekent dus bijvoorbeeld niet met bivakmutsen oplopen, om zo niet herkend te worden.’ Dan ben je het rechtsproces aan het frustreren. ‘En ook voor het overige moet je de rechtsstaat respecteren.’
‘Het is in het eigen belang van XR om hun burgelijke ongehoorzaamheid ook duidelijk te maken,’ vervolgt Schotel. ‘Want ze hebben wel een punt als ze zeggen dat de gangbare juridische middelen om hun doel te bereiken niet meer voorhanden zijn.’ Hij wijst op de Urgenda-zaak, waar de overheid door de hoogste rechter veroordeeld is om adequate klimaatmaatregelen te treffen. Iets wat maar niet gebeurt, aldus Schotel.
‘Als de overheid zijn eigen instanties niet respecteert, dan houdt het wel een klein beetje op.’ En dan kom je bij de figuur van de burgerlijke ongehoorzaamheid uit, redeneert Schotel.
Hoogleraar staatsrecht Jerfi Uzman kijkt daar anders naar. Hij ziet burgerlijke ongehoorzaamheid niet als een buitenrechtelijk, legitiem middel dat actievoerders kunnen aanwenden. ‘Maar het een sluit het ander niet uit,’ nuanceert hij. ‘Het recht op betoging beschermt een zekere mate van burgerlijke ongehoorzaamheid.’ In die zin is het niet juridisch verboden om ongehoorzaam te zijn als burger, betoogt Uzman.
Maar er is wel een grens. Breng je de veiligheid van een vliegtuig in gevaar om een punt te maken, dan valt dat überhaupt niet onder de vrijheid van betoging, illustreert de hoogleraar staatsrecht. Een snelwegblokkade daarentegen, wél.
Beperkingen
Toch is het het recht op betoging evenmin absoluut, benadrukken zowel Schotel als Uzman. De overheid kan dus beperkingen opleggen aan een snelwegblokkade, mits die proportioneel zijn en alle belangen in het specifieke geval worden meegewogen. Denk aan (verkeers)veiligheid, gezondheidsoverwegingen en de openbare orde.
‘Op een snelweg zal het belang van de verkeersveiligheid vaak zwaarder wegen dan het belang van de demonstrant,’ zegt Uzman. ‘Maar dat neemt niet weg dat de overheid de specifieke redenen om op een snelweg te demonsteren wel moet meenemen in de afweging.’
Daar komt echter nog bij dat XR op dagelijkse basis de snelweg blokkeert. Hoe langer dat voortduurt, hoe groter de kans is dat de rechter op een gegeven moment het belang van de verkeersveiligheid laat prevaleren, verwacht Uzman. Zo ging dat immers ook bij een dagelijkse manifestatie van de Occupy-beweging op het Malieveld in 2014: de hoogste bestuursrechter oordeelde toen dat de actie op den duur ‘het karakter van een manifestatie had verloren’, naarmate de dagen verstreken.
Blijven de actievoerders desondanks - legaal dan wel illegaal - naar de snelweg komen? Dan moet de overheid er nog wel voor zorgen dat de veiligheid van de deelnemers voldoende betracht wordt. ‘Een demonstrant moet niet het risico lopen dat er auto’s met 100 tot 130 km per uur op hem af komen rijden,’ aldus Uzman.
