Jiddisj leren is populair: ‘Het raakt ergens een snaar’
Vanaf volgende maand kunnen studenten het vak Jiddisj volgen aan de UvA. De omgangstaal waarmee Joden van over de hele wereld met elkaar in contact stonden en soms staan kan toegang bieden tot de alledaagse Joodse geschiedenis van Amsterdam. De aanmeldingen voor het vak lopen storm. ‘Misschien is er te veel naar de Netflix-serie Shtisel gekeken.’
De nieuwe Antwerpse docent Jiddisj, tevens UvA-promovenda Daniella Zaidman-Mauer moest er even voor gaan zitten toen ze het aantal aanmeldingen voor het nieuwe vak Jiddisj zag binnenkomen. ‘Gisterochtend waren het er 38…’
‘…en inmiddels 42,’ voegt Irene Zwiep, hoogleraar Hebreeuwse, Aramese en Syrische talen en culturen eraan toe. ‘Dat is voor onze sectie binnen de faculteit echt een astronomisch aantal. Normaal is twintig studenten al veel. We hebben de wachtlijsten maar afgeschaft en gewoon gedacht: kom maar. Daniella kan dat wel aan.’
Irene Zwiep: ‘In de geschiedenis aan de UvA werd Jiddisj, als het er al was, altijd gegeven door docenten die toevallig het Jiddisj beheersten. Het was iets dat collega’s uit de goedheid van hun hart aanboden om ook te onderwijzen, maar er was geen officieel vak.’ Daniella Zaidman-Mauer: ‘Tot 2015 werd Jiddisj gedoceerd door Shlomo Berger, bijzonder hoogleraar Jiddisje taal en cultuur. Hij stief onverwacht. Na zijn overlijden bleef zijn leerstoel vacant.’
Daniella Zaidman-Mauer is native speaker van het Jiddisj en gaf afgelopen blok al een mastervak aan de UvA over vroegmoderne Jiddisje boeken die in Amsterdam zijn gedrukt. Nu vertelt ze via een zoomverbinding vanuit het buitenland over de het vak Jiddisj dat volgende maand van start gaat. ‘Er is echt van alles, oud en jong en van Limburg tot Groningen. En allemaal zijn ze bereid twee keer per week naar Amsterdam af te reizen. Mensen willen de taal leren omdat hun grootouders het spraken of omdat ze literatuur in het Jiddisj willen lezen. Ik ben helemaal in shock van de reacties.’
Zwiep: ‘Ja, het loopt echt storm. En wat je ook merkt is dat de media het buitengewoon exotisch en super spannend vinden. Er zijn dagbladen die hebben besloten dat ze de eerste les van Daniella willen meemaken. Ik vind het leuk, maar helemaal begrijpen doe ik het niet. Die herintroductie van het Jiddisj raakt ergens een snaar. Misschien hebben ze allemaal te veel naar de Netflix-serie Shtisel gekeken, maar het brengt ontzettend veel op de been.’
Daniella, hoe heb je het Jiddisj zelf geleerd?
‘Ik ben opgegroeid in Antwerpen met het Jiddisj dat mijn grootouders spraken. Zij woonden bij ons thuis in, wat gebruikelijk was in Antwerpen. Ik sprak Jiddisj met hen maar ik was er niet gek op. Niemand uit mijn klas sprak Jiddisj en ik wilde thuis Frans of Nederlands spreken, zoals iedereen. Pas later, toen ik aan de Hebreeuwse universiteit in Jeruzalem studeerde, moest ik nog een Joodse taal kiezen en heb ik Jiddisj geprobeerd. Toen ik de geschiedenis en literatuur van het vroegmoderne Jiddisj ontdekte, ben ik er helemaal verliefd op geworden.’
Wie spreekt er vandaag de dag nog Jiddisj?
Daniella: ‘Het Jiddisj is de volkstaal van de Joden en werd door alle Joden gesproken tot de Holocaust daar een einde aan maakte. Nu wordt het alleen nog gesproken door de ultra-orthodoxe Joden. In Antwerpen is er een grote gemeenschap, in New York en andere grote steden…’
Irene: ‘…en zelfs in Jeruzalem. Juist waar je zou denken dat iedereen Hebreeuws spreekt. Daar zijn de zeer-orthodoxe gemeenschapen om allerlei redenen, deels politiek, weer Jiddisj gaan spreken met elkaar.’
Waarom is het belangrijk dat er weer Jiddisj gedoceerd gaat worden aan de UvA?
Daniella: ‘Amsterdam was ooit het centrum van de Jiddisje boekdrukkunst in alle genres. Veel Joods erfgoed ligt in Amsterdam: in de Rosenthaliana en de Ets Haim Bibliotheek. Om dat te kunnen begrijpen, heb je de Jiddisje taal nodig.’
Irene: ‘Wat ik zelf zo mooi vind aan Joodse geschiedenis: je associeert het vaak met Hebreeuws, maar heel vaak gebeuren de spannende dingen juist in de ander Joodse talen zoals het Jiddisj, het Judeo-Arabisch of het Ladino. Het Hebreeuws is de taal van de hoge cultuur. Maar als je dichter bij de gewone mensen en de cultuur van alle dag wil komen, dan heb je talen als het Jiddisj nodig. Dan kom je Joodse mensen en de geschiedenis veel dichter op de huid te zitten. Daarom is het ook zo belangrijk voor onze opleiding dat we Jiddisj onderwijzen.’
‘En we hopen dat we Jiddisj aan de UvA zo kunnen uitbouwen dat studenten ook scripties gaan schrijven, onderzoek gaan doen en in culturele instellingen iets met Jiddisj willen gaan doen, ook elders in Europa. Zo hopen we dat we ook internationaal een boost kunnen gaan geven aan het vakgebied.’
Kun je Jiddisje teksten niet gewoon in een vertaalprogramma gooien?
Irene: ‘Dat wordt bij Jiddisj denk ik wel heel moeilijk. Met name als je oude teksten in een vertaalmachine gooit, dan merk je dat de machine nog niet echt gevoel heeft voor alle lagen die er in de taal zitten. De Joodse taal is als een soort talige spekkoek, waarin allerlei laagjes op elkaar zitten. Google Translate gaat van die talige spekkoek geen chocola maken, om maar even in de culinaire sfeer te blijven. Daarnaast is Jiddisj ook heel regionaal. Daniella gaat vooral westers Jiddisj doceren. Met haar hebben we echt een jonge expert in wording in huis gehaald. Zij is iemand die het westerse Jiddisj echt beheerst, het Jiddisj van de vroege Joodse gemeenschappen in Amsterdam. Tussen het West- en het Oost-Europese Jiddisj zitten echt grote verschillen.’
Is het moeilijk om Jiddisj te leren?
Daniella: ‘Ik denk het niet. Het Jiddisj is een Germaanse taal met elementen uit onder meer het Hebreeuws, Romaanse en Slavische talen. Dus voor mensen met een West-Europese, Nederlands of Duitse achtergrond is de syntax en de grammatica niet zo moeilijk. Het is wel moeilijk om het Hebreeuwse alfabet te leren kennen.’
De UvA is de enige universiteit in Nederland die Jiddisj doceert. Is Jiddisj leren een trend die ook zal worden overgenomen door ander universiteiten?
Irene: ‘Nee, dat denk ik niet om twee redenen. De rek is eruit voor nieuwe talenstudies, zeker voor kleine talen zoals het Jiddisj. Daarnaast hoort Jiddisj bij Amsterdam vanwege de grote Joodse gemeenschap die er voor de oorlog leefde. De taal past bij de mooie bibliotheken, het museum, het stadsarchief en het Joodse DNA van de stad. Als bijvoorbeeld Leiden ook zoiets zou willen doen, kunnen ze beter met het spijkerschrift aan de slag gaan.’
Op 14 februari 2023 start het bachelorvak Jiddisj dat zich richt op het lezen en begrijpen van de taal. In de zomer start een verdiepend vak over de Jiddisje taal en cultuur. De vakken zijn niet alleen toegankelijk voor de bacheloropleiding Hebreeuwse taal en cultuur, maar ook voor studenten van andere opleidingen en van buiten de universiteit.
