UB-boekentips | ‘Alsof God de tekst achter zijn tekstverwerker gecomponeerd heeft’
In het kader van het project Up for Grabs vraagt de Universiteitsbibliotheek (UB) boekentips aan mensen die verbonden zijn aan de UvA. Deze week: Nachoem Wijnberg, dichter en schrijver en sinds 2005 hoogleraar aan de Faculteit Economie en Bedrijfskunde aan de UvA. Voor UpForGrabs koos hij The five books of Moses, in een vertaling van Robert Alter.
Wijnberg onderzoekt en onderwijst bij de UvA economische processen in de creatieve industrieën. Hij legt uit: ‘Dat is leuk om te doen want daar gebeuren vaak veel interessantere dingen dan in andere industrieën. “Entrepreneurship and Management in the Creative Industries” is een van de tracks van de master Business Administration waarvan het merendeel in mijn onderwijs terechtkomt.’
Voor Up for Grabs tipt iemand met een binding met de UvA een boek uit de UB. Het boek staat op een vitrine in de UB met daarin een mini-expositie die een relatie heeft met het boek en de geïnterviewde. Boeken kunnen direct worden geleend. Elke acht weken is er een nieuw boek Up for Grabs.
Wijnberg, die in 2018 de P.C.Hooftprijs won voor zijn poëzie, zou graag willen dat gedichten gezien en behandeld worden als vastlegging van wetenschappelijk onderzoek, maar dat wordt nog niet vaak geaccepteerd. Hij is niet blij met het niveau van het schrijven in de officiële wetenschappelijke tijdschriften. ‘In mijn universitaire leven moet ik natuurlijk als degelijke professor aan een degelijke universiteit bij herhaling nette artikelen publiceren in keurige tijdschriften. Daaraan worden met name in mijn vakgebied nauwe stilistische keuzes voorgeschreven. Als ik in zo’n artikel een lange zin gebruik met daarin herhaaldelijk het woord “en”, dan word ik teruggefloten omdat de tekst niet wetenschappelijk zou zijn.’
Hoe verhoudt bedrijfskunde zich tot poëzie? ‘Poëzie is een prima instrument om beter over dingen na te denken. Het is een methodologie zoals alle andere wetenschappelijke methodologieën; soms meer en soms minder geschikt voor sommige perspectieven op sommige onderwerpen. Economie en bedrijfskunde lijken echter vaak opvallend geschikt voor poëzie. In mijn bundel Van groot belang heb ik geprobeerd dit ook heel expliciet te doen en daarin komen gedichten voor die gaan over de geldvoorraad of over marktfalen.’
Betekenissen van een tekst verschuiven
Volgens Wijnberg heeft een gedicht, en elk stukje van een gedicht, meestal veel verschillende betekenissen en verschuiven die met de tijd. ‘Wanneer je een gedicht na twintig jaar herleest hebben de woorden al een heel andere betekenis gekregen; betekeniswolken verschuiven altijd. Ik denk dat de sterkste poëzie of de sterkste tekst in zijn algemeenheid, de tekst is die heel veel verschuivingen toelaat zonder zijn sterke betekenis te verliezen. Dat verklaart waarom sommige teksten heel lang kunnen overleven; ook al is er heel wat tijd overheen gegaan, mensen kunnen er toch nog een consistent verhaal uit halen. De bijbel is daarvan misschien wel het beste voorbeeld.’
Wijnberg vervolgt zijn exposé: ‘Het aardige van de bijbel is dat mensen door de eeuwen heen altijd hebben aangenomen dat die tekst zo ontzettend belangrijk is. Het is niet voor niks dat een groot deel van de West-Europese geschiedenis bestaat uit conflicten en oorlogen die zich laten herleiden tot een keuze voor één betekenis van een stukje tekst uit dat boek of juist voor een andere. De reformatie ligt aan de grondslag van het Nederland zoals het nu is en die reformatie komt voort uit nieuwe vertalingen van de bijbel, in ons geval de Statenbijbel. En hoe je het begrijpt is ook hoe je het vertaalt. De bijbel is daarom ook een hele goede illustratie van hoe belangrijk vertalen is.’
The five books of Moses is een vertaling van het Oude Testament door Robert Alter. Wat maakt deze vertaling zo bijzonder? Wijnberg: ‘Een vertaling is nooit volmaakt maar dat geldt ook voor de oorspronkelijke teksten. Er komen bijna elk jaar nieuwe vertalingen uit van bijbelteksten, maar het bijzondere hieraan is, is dat Robert Alter van origine een literatuurwetenschapper is en geen theoloog. Zijn bekwaamheden zijn om te onderzoeken hoe je literatuur moet lezen. De historische consensus over de bijbel – en ook de Koran enzovoort – is dat het een product is met vele bronnen die geordend, bewerkt en herschreven zijn door generaties redacteuren. Er is een hele industrie ontstaan die de verschillende bronnen en redacteuren probeert te identificeren in de nu beschikbare tekst maar die tekst wordt daardoor een historisch artifact. Wat Robert Alter doet is de tekst benaderen als een literatuurwetenschapper en die zoveel mogelijk te lezen zoals hij een boek leest en dus alsof dat het werk van één schrijver is.’
Hij vervolgt: ‘Natuurlijk zit Robert Alter’s vertaling en commentaar vol met punten die de orthodox-gelovige niet zal accepteren, maar het is interessant dat deze literatuurwetenschappelijke benadering hem de bijbel laat lezen alsof hij een orthodox gelovige is die denkt dat God die tekst eigenhandig achter zijn tekstverwerker heeft gecomponeerd.’
Voor wie is deze vertaling van Alter interessant? Wijnberg: ‘Ik ben vaak blij dat de UvA een seculiere universiteit is maar ik vind het ook wel mooi dat ze bij de VU tijdens een promotie beginnen met een bijbeltekst. Daar kun je uit opmaken dat daar in elk geval één boek serieus wordt genomen. Maar die boeken van Mozes hoef je echt niet van begin tot eind uit te lezen of te bestuderen. Toch kan het er bij mij niet in dat je kunt begrijpen wat er in de wereld gebeurt zonder dat je iets weet van religies. Maar ook taalkundig is de bijbel belangrijk: heel veel uitdrukkingen komen voort uit die tekst. Ik raad iedereen op de UvA aan om toch op zijn minst kennis te nemen van onderdelen daarvan. En deze vertaling is – als je het als literair product ziet – aanmerkelijk interessanter om te lezen dan vele andere.’
