UvA-antropoloog maakt prijswinnende film over onderzoek: ‘Ik trek me niets aan van stijlregels van de film’
Visueel antropoloog Mattijs van de Port gebruikt film als medium voor onderzoek. Zijn essayistische film, The body won’t close, won meerdere prijzen op antropologische filmfestivals en spreekt ook een breder publiek aan. ‘Wat een onzin om wetenschap enkel te bedrijven in het geschreven woord.’
De meeste wetenschappers publiceren een paper over hun onderzoek, jij bracht een film uit. Waarom?
‘De taak van een antropoloog is om jezelf onder te dompelen in de wereld van anderen. En dat je vanuit die ervaring door de bril van een andere groep mensen de wereld gaat bekijken. Daar breng je verslag over uit.’
‘Mijn interesse in film als medium voor onderzoek komt voort uit mijn ervaringen in voormalig Joegoslavië. Ik was er tijdens de oorlog en ben toen veertien maanden gebleven. Dat was een wereld die letterlijk en figuurlijk in puin lag. Toen ik terugkwam op de universiteit zei iedereen: we hebben nu al maanden die rotzooi op onze televisie en begrijpen er helemaal niets meer van. Kun jij helderheid verschaffen? Dat was het moment dat ik merkte dat er in de sociale wetenschappen heel weinig ruimte is voor de rotzooi van de wereld.
‘Het is onze taak als wetenschappers om orde te scheppen in de chaos. Maar als we de wereld hebben opgeruimd is er iets heel belangrijks weggevallen, namelijk dat er chaos heerste. Een Britse socioloog zei het eens zo: Academics distort reality into clarity. Die uitspraak is inmiddels zo’n beetje mijn mantra geworden. Het medium film biedt veel meer plaats voor de chaos in de wereld. Ik wil mij als visueel antropoloog uitspreken over de wereld die ik bestudeer, maar ieder beeld dat ik introduceer in mijn film bevat details die mijn beweringen vervuilen. Dat is eigen aan film. De kijker zal altijd zien dat mijn bedenksels en bedoelingen de wereld niet kunnen temmen. Werken met beelden was voor mij echt homecoming.’
The body won’t close van Van de Port is een essayistische film over het feit dat het menselijke lichaam zowel open als gesloten is. De film neemt de kijker mee naar Bahia, een deelstaat in Brazilië, waar mensen een heel ander lichaamsbeeld hebben dan in Europa. ‘In Europa zien we het lichaam als een gesloten container, waarin een autonoom individu huist. Terwijl in Bahia het lichaam juist open moet zijn, zodat geesten en allerlei energieën toegang hebben.’
Van der Port filmt mensen in Bahia: een verkoper van geneeskrachtige kruiden, een vrouw die geesten verdrijft, een vader van een jonge dochter en twee oudere mannen. Wie dat zijn en hoe zij heten komt niet in beeld. Van der Port gaat met hen in gesprek over het verhaal van Besouro Mangangá, een verhaal dat jonge mannen in Bahia elkaar tot op de dag van vandaag vertellen.
Besouro was een Capoeira-speler die alle geesten van Bahia opriep om zichzelf onkwetsbaar te maken. Hij sloot zijn lichaam. Maar zoals bij alle onoverwinnelijke helden had ook Besouro een zwakke plek. Zijn vijanden stuurden een mooie vrouw op hem af. Besouro liet zich verleiden en door de daad van liefde opende zijn lichaam zich weer. De volgende ochtend was hij vermoord.
Wat vertelt dit verhaal over de Bahiaanse cultuur en het menselijk lichaam?
‘Dat totale sluiting van het lichaam nooit plaats kan vinden. Dat is het dilemma en de balans die we moeten zoeken. Voor de beste dingen in het leven moet je lichaam als een wijd open veld zijn, klaar om binnengevallen te worden, door een geest, een geliefde, een liedje, de schoonheid van de wereld. Toch moet je lichaam ook een fort zijn, anders ben je kwetsbaar. En dat is al helemaal zo in de gewelddadige omgeving van Bahia.’
Naast het verhaal over Bahia vertel je ook een persoonlijk verhaal. Waarom doe je dat?
‘Ik wil transparant zijn over wie ik ben en vanuit welke positie ik het verhaal vertel. In de moderne antropologie is die zelfreflectie heel belangrijk. Je kunt jezelf niet ten tonele voeren als een expert die niet is gevormd door zijn opvoeding, positie, kleur of gender. Ook niet in een wetenschappelijk artikel. Ik vertel in de film over mijn eigen homoseksualiteit, het “nichtenkind” dat ik ooit was, en misschien nog steeds ben. En ik vind het belangrijk om dat te delen, zodat de kijker weet dat ik het verhaal vanuit een specifiek perspectief vertel.’
Je vertelt ook in de film dat je je aangetrokken voelt tot de Bahiaanse cultuur en daar blijft terugkeren. Vanwaar de interesse in Brazilië?
‘Dat was liefde op het eerste gezicht. Ik kwam aan en dacht, hier wil ik zijn. Zoals de wereld daar in elkaar zit, daar voeg ik mij vrij naadloos in.’
Hoe kwam dat zo?
‘Ik denk dat het iets te maken heeft met het Servië dat ik leerde kennen. Dat was op dat moment een wereld waar de categorie heel erg verabsoluteerd werd. Wie is Serviër, wie is Kroaat, wie is Bosniër; mensen waren heel erg bezig met identiteitscategorieën vast te zetten en grenzen te bewaken. En toen kwam ik in Brazilië en daar staan alle grenzen veel meer ter discussie. Alles is ambigu. Het is dit, maar het kan ook dat zijn. Dat is iets waar ik me veel meer in thuis voel.’
Ondanks de vertelstem blijft er veel open in de film. Veel dingen worden wel getoond maar niet uitgelegd. Ben je niet bang dat mensen met ‘verkeerde’ conclusies die bioscoop uitlopen?
‘Dat is echt een gevaar en ook de reden dat ik essay-films maak. Want dan heb ik een stem om vragen te stellen of de beelden te framen. Er zijn ook filmmakers die de taal buitenspel willen zetten en de kijker bijvoorbeeld willen onderdompelen in een ritueel. Dat vind ik problematisch, omdat mensen dan zelf gaan bedenken wat ze zien als ze het niet snappen. En zeker beelden van zwarte mensen die kippen slachten en door geesten bezeten rondlopen, die wil je niet onbecommentariëerd de wereld in sturen. Daar is in het verleden al zoveel schade mee berokkend.
Maar ook in de essay-film moet je uitkijken. Je moet jezelf niet als verteller de alwetende voice of god toe-eigenen, zoals David Attenborough in de natuurdocumentaire. Je kunt de ander niet benoemen, je kunt het enkel hebben over wat er zich afspeelt tussen jezelf en de ander. Reflecteren op wat er zich voordoet. Vragen stellen. Ik denk na over het verschil, maar doe geen uitspraken meer over wie en wat die ander zijn. Dat is niet meer van deze tijd.’
Voor wie is de film bedoeld?
‘Ik maak de film in de eerste plaats voor de antropologie. Ik ben geen filmmaker maar een antropoloog die met film werkt. Dat is een vrijbrief om me niets aan te trekken van de stijlregels van film, zolang ik het antropologisch kan verantwoorden. Maar het leuke van film is ook dat het een veel groter bereik heeft dan een boek. Er zijn niches in het filmlandschap waar dit soort films iets kunnen doen. Zo draait de film ook in het lhbtq+-filmfestival circuit. Vorige week won de film een grote prijs voor experimentele film. Mijn drie films zijn nog niet voor het Idfa geselecteerd. Die denken misschien, wat moeten we hier in godsnaam mee?’
Werkt film ook als medium voor andere vakgebieden?
‘Ik zie dat steeds meer. Filosofen die films gaan maken, bij Cultural Analysis zie ik mensen films maken. Schoorvoetend zie ik enkele sociologen camera’s oppakken. Ik denk dat steeds meer mensen er overtuigd van zullen raken dat er verschillende manieren zijn om verslag te doen van onderzoeksbevindingen. Wat een onzin om wetenschap enkel te bedrijven in het geschreven woord, hoezo? Moeten we niet gaan onderzoeken hoe andere media kunnen bijdragen aan een rijkere vorm van wetenschapsbeoefening? Ik zou het ontzettend spannend vinden als er een wiskundige was die zou zeggen, ik denk dat ik mijn thesis moet filmen, want dan krijg ik veel beter over het voetlicht gebracht waar ik heen wil.’
The body won’t close, Bahian tales of danger and vulnerability. Mattijs van de Port, 2021, 74 minuten. Trailer
